Włodzimierz Rędzioch: - Gdzie znajduje się wieś Markowa, z której pochodzili Ulmowie?

Mateusz Szpytma: - Wieś Markowa położona jest w archidiecezji przemyskiej. W okresie międzywojennym Markowa była jedną z największych polskich wsi. W 1931 r. liczyła 931 domów, w których zamieszkiwało 4442 mieszkańców - olbrzymią większość stanowili katolicy, ale żyło tu także około 120 Żydów.

- Co wiadomo o rodzinie Ulmów?

- Wiemy bardzo dużo, bo Józef, urodzony w 1900 r., znany był doskonale w całej wsi. Wszechstronnie utalentowany, jako pierwszy w Markowej prowadził szkółkę drzew owocowych. Propagował nierozpowszechnione jeszcze wówczas uprawy warzyw i owoców. Zajmował się pszczelarstwem i hodowlą jedwabników, co wzbudzało ciekawość całej wsi. Zachowały się dyplomy, które otrzymał za swą działalność rolniczą. Był także działaczem społecznym - pracował między innymi w katolickim związku młodzieży, jako bibliotekarz i fotograf. Jego największą pasją było właśnie fotografowanie. Wykonał tysiące zdjęć, które zachowały się do dziś; pięknie fotografował swoją małżonkę i dzieci. Mamy także jego zdjęcia.
Wybranką Józefa stała się najmłodsza córka Jana i Franciszki Niemczaków - Wiktoria, urodzona w 1912 r. Małżeństwo było doskonale dobrane i darzyło się miłością. Ulmowie szybko doczekali się potomstwa. W ciągu siedmiu lat małżeństwa urodziło się im sześcioro dzieci: Stasia, Basia, Władzio, Franuś, Antoś, Marysia. Wiosną 1944 r. miało się urodzić następne, siódme dziecko.

- Jaka była sytuacja w Markowej w czasie okupacji hitlerowskiej?

- Po zajęciu Polski Niemcy stworzyli nowy podział administracyjny. Do utrzymania „porządku” na terenach wiejskich oraz w mniejszych miastach zobowiązana była m.in. żandarmeria. W czasie okupacji niemieckiej Żydzi pozbawieni zostali wszelkich praw. Musieli przeprowadzać różnorakie prace na rzecz okupanta, nie mogli wykonywać swoich zawodów. Wkrótce rozpoczęto zakładanie gett. Latem i jesienią 1942 r. Niemcy wymordowali większość żydowskich mieszkańców Markowej. Przy życiu pozostali ci Żydzi, którzy wcześniej ukryli się w chłopskich domach. Jedną z rodzin, które zdecydowały się na bohaterską decyzję ukrycia Żydów, była rodzina Ulmów. W ich domu znalazło schronienie ośmioro Żydów: pięciu mężczyzn z Łańcuta o nazwisku Szall - znany przed wojną handlarz bydłem z synami oraz Gołda i Layka Goldman z małą córką.

- Jakie motywy kierowały Ulmami w podjęciu tej trudnej decyzji?

- Józef Ulma znany był z życzliwości dla Żydów. Wcześniej innej rodzinie żydowskiej pomógł sporządzić kryjówkę w jarach. Zapewne kierowały nimi miłość do drugiego człowieka, współczucie i świadomość tego, co czeka Żydów, jeśli nie otrzymają pomocy.

- Co się stało w 1944 r.?

- Prawdopodobnie posterunkowy granatowej policji poinformował kolegów z żandarmerii niemieckiej o miejscu, gdzie ukrywali się Żydzi. Dowódcą grupy ekspedycyjnej był szef posterunku żandarmerii niemieckiej w Łańcucie porucznik Eilert Dieken. O świcie 24 marca żandarmi dotarli do zabudowań Józefa Ulmy, położonych na krańcu wsi. Niemcy pozostawili na uboczu furmanów z końmi i wraz z obstawą złożoną z granatowych policjantów udali się pod dom. Wkrótce rozległo się kilka strzałów - jako pierwsi zginęli Żydzi. Naocznymi świadkami pozostałych rozstrzeliwań byli furmani, którzy zostali przez Niemców przywołani rozkazem, by przyglądać się, jaka kara może spotkać wszystkich ukrywających Żydów. Jeden z furmanów, Edward Nawojski, podaje, iż widział, jak wyprowadzono z domu gospodarzy - Józefa i Wiktorię Ulmów - i rozstrzelano ich. Jak podaje świadek: „W czasie rozstrzeliwania na miejscu egzekucji słychać było straszne krzyki, lament ludzi, dzieci wołały rodziców, a rodzice już byli rozstrzelani. Wszystko to robiło wstrząsający widok”. Po zastrzeleniu rodziców, wśród krzyków, żandarmi zaczęli się zastanawiać, co zrobić z dziećmi. Po naradzie Dieken zdecydował, że należy je rozstrzelać. Nawojski widział, jak trójkę lub czwórkę dzieci osobiście rozstrzelał Joseph Kokott. Słowa tego zgermanizowanego Czecha, wypowiedziane po polsku do furmanów, wryły się głęboko w pamięć Nawojskiego: „Patrzcie, jak giną polskie świnie, które przechowują Żydów”. Zginęli: Stasia, Basia, Władzio, Franuś, Antoś, Marysia i siódme dziecko w łonie matki, na kilka dni przed terminem urodzenia. W ciągu kilkudziesięciu minut zginęło siedemnaście osób.
Po zamordowaniu ostatniego dziecka na posesję Ulmów przybył wezwany sołtys Teofil Kielar, przyprowadzając na rozkaz Niemców kilka osób do grzebania ofiar. Zapytał dowódcę, znanego mu z częstych kontroli w Markowej, dlaczego zamordowane zostały także dzieci. Dieken odpowiedział mu cynicznie: „Żeby gromada nie miała z nimi kłopotu”.

- Co stało się z innymi Żydami ukrywanymi w wiosce przez Polaków?

- Dzięki pomocy innych Polaków, którzy przechowywali ich po domach aż do końca wojny, w Markowej przeżyło co najmniej 17 Żydów (w 2004 r. siedem osób żyło w Izraelu, Kanadzie i USA). Podam chociaż jedno nazwisko: Helena i Jan Cwynarowie ukrywali jako pastucha pod fałszywymi dokumentami Żyda Radymna Abrahama Segala, który żyje obecnie na przedmieściach Hajfy i ma 12 wnuków. Utrzymuje kontakty z mieszkańcami Markowej, interesuje się sprawami wsi.

- Czy tragiczna i heroiczna historia rodziny Ulmów jest we wsi żywa?

- Tak, o czym świadczy fakt, że wzniesiono im pomnik, na którym umieszczono napis: „Ratując życie innych, złożyli w ofierze własne. Józef Ulma, jego żona, Wiktoria oraz ich dzieci: Stasia, Basia, Władzio, Franuś, Antoś, Marysia, Nienarodzone. Ukrywając ośmiu starszych braci w wierze, Żydów z rodzin Szallów i Goldmanów, zginęli wraz z nimi w Markowej 24 III 1944 r. z rąk niemieckiej żandarmerii. Niech ich ofiara będzie wezwaniem do szacunku i okazywania miłości każdemu człowiekowi! Byli synami i córkami tej ziemi, pozostają w naszym sercu”.