Karol Wojtyła - Jan Paweł II często wskazywał na odpowiedzialność jako ważną egzystencjalnie wartość. Odpowiedzialność jest podstawowym pojęciem filozoficznym, które należy rozpatrywać nie tylko na poziomie prawnym lub czysto moralnym, ale także na poziomie metafizycznym, ontologicznym. Pojęcie odpowiedzialności jest wieloaspektowe, dlatego też K. Wojtyła pisał w studium „Osoba i czyn” o „strukturze odpowiedzialności” znamiennej i właściwej tylko osobie. Struktura ta jest w pierwszej kolejności właściwa pojedynczej osobie od wewnątrz, tzn. jest „rzeczywistością w osobie, wewnątrz osoby”, później zaś na zasadzie uczestnictwa, współistnienia i współdziałania z innymi, nabiera znaczenia społecznego i międzyludzkiego. Strukturę odpowiedzialności można analizować, „przypatrując się” następującym zagadnieniom: 1) kto jest podmiotem odpowiedzialności?, 2) za co osoba jest odpowiedzialna?, 3) przed kim osoba jest odpowiedzialna?, oraz 4) co to jest współodpowiedzialność? W poniższej refleksji przyjrzymy się tej strukturze, ukazując miejsce odpowiedzialności w życiu społecznym i w działalności wychowawczej.

1. KTO JEST PODMIOTEM ODPOWIEDZIALNOŚCI?

Struktura odpowiedzialności najściślej związana jest z czynem osoby. Człowiek jest odpowiedzialny za czyny, których jest sprawcą. W wypadku zaniechania czynu, człowiek również jest sprawcą. Odpowiedzialność łączy się bowiem nie tylko ze sprawczością (spełnianiem czynu), ale również z powinnością czynu. Odpowiedzialności podlega czyn, który powinien być spełniony (czyn moralnie dobry), a nie został spełniony, jak również czyn spełniony, którego nie powinno było się spełniać (czyn moralnie zły). K. Wojtyła wskazuje na fakt, że „związek odpowiedzialności ze sprawczością implikuje powinność”.

Odpowiedzialność jest konsekwencją umysłowej zdolności odpowiadania na wartości. Osoba jest odpowiedzialna za swoje czyny, gdyż ma zdolność poznania prawdy o dobru, a następnie umiejętność odpowiadania na dobro oraz wartości, które ją mobilizują do ich spełnienia. Człowiek czuje się odpowiedzialny za czyn, ponieważ w odpowiedź woli włącza się moment prawdy o dobru, który decyduje o tym, czy wola wybrała dobro prawdziwe, czy tylko pozorne. Odpowiedzialność jako fakt wewnątrzosobowy, przeżywana jest w powiązaniu z sumieniem, które wskazuje na dynamiczną relację woli do prawdy. Odpowiedzialność zakłada odpowiadanie woli na dobro, wartości. Jak zauważa K. Wojtyła w „Osobie i czynie”, „wola to nie tyle zdolność dążenia do przedmiotu ze względu na jakąś jego wartość, ile zdolność samodzielnego odpowiadania na tę wartość (...). W ten sposób rysuje się układ «odpowiadanie - odpowiedzialność»”. Odpowiedzialność, zawiera więc w sobie coś z powinnościowego odniesienia do wartości. Powinność jawi się jako dojrzała postać odpowiadania na wartości. Zdaniem K. Wojtyły to jednak za mało umieć i chcieć odpowiadać na wartości. W osobie i jej działaniu ta cecha woli - „odpowiadanie na wartości” przybiera postać „odpowiadania za wartości”.

2. ZA CO OSOBA JEST ODPOWIEDZIALNA?

Osoba jest odpowiedzialna „za coś”, tzn. za każdą wartość (dobro), która pojawiła się na jej drodze i domaga się spełnienia czynem jako dobro rozpoznane i wybrane. Jan Paweł II w swoich społecznych encyklikach podkreśla, że człowiek jest więc odpowiedzialny m.in. za: wzrost autentycznej wolności (VS, nr 86); dokonane dobro i popełnione zło (zob. VS, nr 61); przestrzeganie praw człowieka, ludów i narodów (SRS, nr 33; CA, nr 21); za dobro wspólne; za stwarzanie i popieranie godziwych warunków pracy (CA, nr 48); za kapitalizm o „ludzkiej twarzy” (CA, nr 42-43); za prawdziwy rozwój i postęp, w którym wszyscy uczestniczą (SRS, nr 17; CA, nr 52); za środowisko naturalne (CA, nr 37); za państwo i społeczeństwo (CA, nr 46) oraz za różne obszary życia społecznego.

Osoba jest odpowiedzialna także „za kogoś”, tzn. za każdego „bliźniego”, z racji uczestniczenia z nim we wspólnym człowieczeństwie. Ta odpowiedzialność wyraża się m.in. poprzez: opcję preferencyjną na rzecz ubogich (SRS, nr 4; EV, nr 32); ochronę i wspieranie małżeństwa i rodziny przez instytucje państwowe i prawo (FC, nr 49); odpowiedzialne ojcostwo i macierzyństwo; odpowiedzialną pracę wychowawczą rodziców (FC, nr 40); odpowiedzialność rodziców za wychowanie seksualne dzieci ( FC, nr 37).

Osoba jest wreszcie odpowiedzialna „za siebie”, za tę wartość, która rodzi się w niej samej, w konkretnym „ja” wraz z działaniem. Bowiem osoba spełniając czyn, spełnia siebie w tym czynie. Samostanowienie jawi się w tym kontekście jako „podstawa odpowiedzialności za własną wartość moralną”. W tym momencie odpowiedzialność „za” najwyraźniej ukazuje się jako odpowiedzialność moralna. Jest to odpowiedzialność każdego za własny rozwój moralny. Ten rodzaj odpowiedzialności jest właściwie równoznaczny z powinnością samorozwoju, tzn. samowychowania.

3. PRZED KIM OSOBA JEST ODPOWIEDZIALNA?

Jest jeszcze jeden aspekt odpowiedzialności. Obok odpowiedzialności „za”, która jest pierwszą genetycznie i merytorycznie, jest odpowiedzialność „przed”. Odpowiedzialność „przed”, zakłada odpowiedzialność „za”. K. Wojtyła podkreśla, że odpowiedzialność „przed kimś” jest w ogóle możliwa ze względu na osobową strukturę odpowiedzialności przed własnym sumieniem. Sumienie w swojej funkcji kierowniczej, ale i sądowniczej, nabiera szczególnego autorytetu, który „pozwala myśleć i mówić o sumieniu jako o głosie Boga”. Odpowiedzialność „przed kimś”, kształtuje się i wyraża w odniesieniu do własnego podmiotu. Owym „kimś” przed którym jestem i czuję się odpowiedzialny, jest także moje własne „ja”. Jest to elementarna postać odpowiedzialności.

Odpowiedzialność „przed kimś” wyrasta i wskazuje zarazem na przyporządkowanie człowieka jako osoby do całego świata osób, który „ma swoją strukturę międzyludzką oraz strukturę społeczną. W ramach tej struktury, potrzeba odpowiedzialności „przed kimś”, stanowi jedną z podstaw wyłonienia władzy, zwłaszcza tzw. władzy sądowniczej. W ramach zaś struktury religijnej, należy mówić o odpowiedzialności przed Bogiem. W nauczaniu omawianego Autora odpowiedzialność jawi się jako sens prawdy i sens wolności. Przeżycie odpowiedzialności rodzi się z rozpoznania prawdy. Przeżycie odpowiedzialności jest subiektywnym wyrazem obiektywnej odpowiedzialności, rozpoznaniem tego, co człowiek „powinien” wobec innych, wobec samego siebie i wobec Boga.

4. CO TO JEST WSPÓŁODPOWIEDZIALNOŚĆ?

U podstaw współodpowiedzialności za dobro wspólne (np. ojczyznę, historię, tradycję, kulturę narodową) zawsze znajduje się odpowiedzialność indywidualna. Dobro wspólne jest przedmiotową racją wspólnego działania. Podmiotową zaś racją takiego działania jest „wzgląd na wspólnotę”. Współodpowiedzialność rodzi się więc ze względu na wspólnotę. Okazuje się ona nieuchronną konsekwencją faktu życia i działania osoby w społeczności osób. Zdaniem K. Wojtyły warunkiem koniecznym do zaistnienia odpowiedzialności w wymiarze międzyosobowym i społecznym jest więź. Ona jest nie tylko warunkiem, ale także nośnikiem i gwarantem odpowiedzialności za drugiego i współodpowiedzialności. Budowanie zaś więzi dokonuje się przez miłość i w miłości. Współodpowiedzialność nie jest odpowiedzialnością zbiorową w sensie zanegowania indywidualności osoby jako sprawcy czynu. Odpowiedzialność zbiorowa w takim rozumieniu jest zaprzeczeniem współodpowiedzialności.

5. ODPOWIEDZIALNOŚĆ A WYCHOWANIE

W nauczaniu omawianego Autora odpowiedzialność jawi się jako podmiotowe uzasadnienie wychowania. Pierwszym podmiotem odpowiedzialności w procesie wychowania są rodzice. Odpowiedzialność rodzicielska jest naturalna i całkowita, odnosi się do integralnego rozwoju dziecka. Jest ona niejako paradygmatem wszelkiej odpowiedzialności, bowiem odpowiedzialność innych wychowawców/nauczycieli jest kontraktowa i czerpie swoją siłę zobowiązującą z umowy. W procesie wychowania mamy do czynienia z podwójną odpowiedzialnością: wychowawcy i wychowanka. W tym kontekście można powiedzieć, że celem wychowania jest wykształcenie odpowiedzialności w wychowanku. Jest to odpowiedzialność za własny rozwój dokonujący się poprzez samowychowanie. Wychowanie do odpowiedzialności powinno sprzyjać uformowaniu w wychowanku postawy odpowiedzialności, która jest cechą charakteru. Postawa ta, charakteryzuje się poczuciem odpowiedzialności i otwarciem się na wartości oraz gotowością na dobrowolne podjęcie się odpowiedzialności, jaką nakładają na nas uznane wartości, wraz z jej wypełnianiem. D. von Hildebrand zauważa, że postawa odpowiedzialna sprawia, że czyny osoby są przewidywalne, co umożliwia jakąkolwiek współpracę między ludźmi i warunkuje życie społeczne w ogólności. Przeciwieństwem człowieka odpowiedzialnego jest lekkoduch, człowiek niepoważny i lekkomyślny, osoba nieprzewidywalna, niegodna zaufania.

W świetle nauczania bł. Jana Pawła II możemy stwierdzić, że każdy człowiek ze względu na posiadanie rozumu i wolną wolę, jest odpowiedzialny za siebie, za drugiego człowieka i za cały świat. Bowiem być człowiekiem dojrzałym, to znaczy być równocześnie odpowiedzialnym.