Obserwacja życia i wydarzeń, które na co dzień przeżywamy, każe nam pytać o kształt moralności naszego społeczeństwa. Raz po raz słychać: to syn wyciąga rękę na matkę, córka na ojca, matka na dziecko. Nie brak morderstw, jak również przemocy. Zmusza nas to do zastanowienia, co stało się z zasadami moralnymi, gdzie zniknęło i zostało zagubione ludzkie sumienie i prawo Boże. Ta obserwacja życia zmusza nas do refleksji nad wychowaniem naszych dzieci i młodzieży. Każe nam pytać o kondycję moralną naszej rodziny i o to, gdzie zagubiło się ludzkie sumienie - ten wewnętrzny głos, który stoi na straży naszych czynów i każe nam czynić dobro, a unikać zła. Czy to sumienie zostało zagłuszone?
Zdaję sobie sprawę, że jest wiele dobra, ale wydarzenia ostatnich lat każą nam się niepokoić o wychowanie młodego pokolenia i o potrzebę przywrócenia troski o nasze zasady moralne, o prawo Boże w ludzkim sercu i sumieniu. Dlatego pragnę przypomnieć o potrzebie wychowania religijnego i moralnego w naszych rodzinach, jak i o kształtowaniu prawego sumienia, które w porę pomoże nam uniknąć zła i uczyni nasze życie szczęśliwym. Nie pomogą żadne programy Bezpieczna Polska, jeżeli w naszym sercu nie będzie miejsca dla Boga i Jego przykazań.
Wiele już powiedziano w różnych opracowaniach na temat wychowania dziecka do wiary, ale wydaje się, że dziś szczególnie potrzeba głosu, który przypomni nam o sumieniu. Mówiąc o wychowaniu religijnym dziecka, by doprowadzić je do pełnej wiary w Boga, musimy być świadomi faktu, że wychowawca spełnia w tej dziedzinie rolę pomocniczą, gdyż rodzice nie są dawcami łaski wiary. Dar wiary jest dostępny każdemu, ale jej rozwój wymaga osobistego zaangażowania i wysiłku na drodze rozwoju. Rodzina w swojej trosce wychowawczej powinna przygotować rolę serca dziecka pod zasiew, gdyż wzrost wiary zależy od Boga, od troski rodziców i pracy nad nią dziecka. Miejscem narodzin wiary jest spotkanie słowa i przykład rodziców. Oni są nośnikami wiary i pokazują miejsce, gdzie i w jakich okolicznościach można ją spotkać. Człowiek przychodzi na świat predestynowany do dialogu z nadprzyrodzonością. "Przychodzimy na świat ze zbiorowym doświadczeniem czegoś nadświatowego niezależnie od doświadczeń osobistych. Dlatego wyeliminowanie doświadczeń religijnych z życia ludzkiego, nie wydaje się możliwe, ponieważ należy do całości duchowego wyposażenia człowieka"1. Ogromną rolę w wychowaniu dziecka mają ojciec i matka. W pełnej, zdrowej moralnie rodzinie jest łatwiej wychować dziecko w duchu religijnym, choć zdarza się to dobre wychowanie w rodzinach niepełnych, ale wymaga to ogromnego wysiłku i pracy. Na pewno omówienie roli ojca i matki w procesie wychowania wymaga oddzielnego opracowania. W tym artykule, pragnę dotknąć tylko tego problemu, by skupić się na potrzebie kształtowania sumienia dziecka.
Z tajemnicy ojcostwa wyrastają obowiązki wychowawcze ojca wobec dziecka również w dziedzinie moralnej i religijnej, gdyż małe dziecko dobroć Boga i Jego wielkość łączy z dobrocią i wielkością ojca. Rola matki jest spostrzegana w innych wymiarach. To dzięki matce rodzi się zaufanie i otwarcie dziecka na nadprzyrodzoność, szczególnie w pierwszych dwóch latach. Jedno należy stwierdzić, że ojciec i matka są powołani do troski o rozwój dziecka w każdej dziedzinie, ale i również w dziedzinie religijno-moralnej. Obydwoje mają troszczyć się o doprowadzenie dziecka do spotkania osobowego z Bogiem i właściwie formować sumienie, pokazywać co dobre, a co złe.
Sumienie - czym ono jest? Katechizm Kościoła Katolickiego mówi: jest to praktyczny sąd rozumu, mówiący nam, co mamy robić, a czego nie i orzekający już po dokonaniu czynu o jego wartości moralnej. "W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam sobie nie nakłada, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos wzywający go zawsze tam, gdzie potrzeba do miłowania i czynienia dobra, a unikania zła, rozbrzmiewa w sercu nakazem... Człowiek ma w swym sercu wypisane przez Boga prawo. Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu rozbrzmiewa"2. "Sumienie powinno być uformowane, a sąd moralny sumienia dobrze uformowanego jest prawy i prawdziwy (...). Wychowanie sumienia jest nieodzowny w życiu każdego człowieka"3. "Wychowanie sumienia jest zadaniem całego życia. Od najmłodszych lat wprowadza ono dziecko w poznawanie i praktykowanie prawa wewnętrznego rozpoznawanego przez sumienie"4.
Pozwoliłem sobie przytoczyć tekst Katechizmu Kościoła Katolickiego, by zwrócić uwagę, jak Kościół dziś troszczy się o to, by ludzie wierzący mogli odczuć potrzebę kształtowania sumienia. Troska o wychowanie sumienia jest dziś bardzo zagrożona, nie tylko przez różne sytuacje takie jak wojna czy kataklizmy, które dezorganizują życie religijne. Rodzą się różne teorie, które głoszą pogardę dla ludzkiego sumienia. Szczególnie niebezpieczne są poglądy Sartra, które spowodowały wielkie spustoszenie w sumieniach inteligencji i młodzieży akademickiej w minionym wieku. Również wielkim zagrożeniem dla deformacji ludzkiego sumienia są prawa stanowione przez parlament, jeżeli pogardzają, lub są sprzeczne z prawem Bożym, jak prawo do zabijania dziecka poczętego, prawo do eutanazji itp. Zagrożeniem dla ludzkiego sumienia są środki masowego przekazu, które preferują liberalizm moralny.
Praca nad kształtowaniem ludzkiego sumienia musi rozpocząć się w rodzinie, a inne środowiska, jak Kościół, szkoła, powinny nieść harmonijną pomoc w tej dziedzinie.
"Sumienie zaczyna budzić się dopiero w dziecku przy końcu drugiego roku życia, kiedy to dziecko rozróżnia ja od nie ja. W trzecim roku życia dziecko kieruje się nakazami pochodzącymi od dorosłych. Mówi się, że kodeksem moralnym dziecka jest oblicze matki. Gdy jest uśmiechnięta, akceptuje zachowanie dziecka, gdy jest zasmucona, mówi dziecku, że postępuje źle. Prawidłowe reakcje matki i otoczenia w tym okresie mają duży wpływ na rozwój wartościowania moralnego dziecka. Nie można traktować dziecka tak, by ono nie zdawało sobie sprawy z tego, co robi, ani też patrzeć jak na dorosłego"5.
Struktura sumienia dziecka kształtuje się w dwóch pierwszych latach życia, od którego to rozwoju zależy integralność sumienia. W wieku trzech lat dziecko poznaje zasady moralne tylko na podstawie nakazów lub zakazów rodziców. Dziecko kształtuje swoją postawę moralną na podstawie zachowań radosnych lub zasmuconych rodziców. W tym okresie sumienie dziecka jest wspierane przez otoczenie dorosłych. Dlatego nie można lekceważyć tego okresu, gdyż czas ten już się nie powtórzy, ale będzie podstawą, fundamentem do dalszego rozwoju świadomości moralnej, a więc od pierwszej chwili trzeba kierować dzieckiem, nie zawsze pozwalać na wszystkie zachcianki. Gdy zaniedba się ten okres będzie za późno. Dziecko, gdy na wszystko się pozwala wyrośnie na egoistę oraz ogarnie je znieczulica. Zbytni rygoryzm też jest niebezpieczny, by nie łamać woli dziecka, gdyż staje się ono złośliwe lub skryte. A więc widzimy jak delikatny jest to problem i złożony, wymaga ogromu umiejętności i doświadczenia rodziców. Często trzeba dziecku tłumaczyć, dlaczego tego nie wolno. Ciągłe wytykanie dziecku grzechów, utrudnia rozwój pewności sumienia. Dla rozwoju moralnego dziecka ważna jest atmosfera domu, w jakiej wzrasta. Pełna ciepła, życzliwości, serdeczności jest ogromnie pomocna. Natomiast wrogość, obojętność, gniew, agresja, budują postawę lęku i burzą wewnętrzny świat dziecka. Jeśli chcemy uniknąć powikłań w wychowaniu religijno-moralnym, trzeba okazać dziecku życzliwość i nagrodę za dobro a dezaprobatę za zło. Trzeba mówić o winie i grzechu, co jest błędem a co cnotą, gdyż w czwartym roku życia dziecko przyjmuje co dobre i co złe.
W wieku przedszkolnym liczba osób, które oddziałują na dziecko wzrasta. Duży wpływ na zachowania dziecka ma postawa rówieśników, gdzie dziecko musi uszanować pewne zasady współżycia w grupie koleżeńskiej. W tym czasie trzeba dziecko otwierać na osobowy kontakt z Bogiem. Gdy dziecko popełni zło czuje potrzebę naprawienia tego zła, a nawet gotowe jest zadośćuczynić. Czasem trzeba u dziecka tę świadomość i potrzebę przeproszenia obudzić. W tym okresie trzeba uczyć dziecko radości z czynienia dobrze.
Podstawą dla kształtowania sumienia jest prawo Boże zawarte w dziesięciu przykazaniach, jak również przesłanie Ewangelii - orędzie Jezusa Chrystusa ukazujące drogę ośmiu błogosławieństw. Trzeba uczyć dziecko, że każde zło czy grzech jest nieposłuszeństwem Bogu, który mówi do nas przez wyżej wspomniane zasady i pragnie naszego szczęścia w dochowywaniu wierności. Tylko na tych zasadach przyjętych jako propozycja od Boga można ukształtować sumienie odpowiedzialne. W wychowaniu sumienia ważnym elementem jest codzienny rachunek sumienia, którego trzeba nauczyć dziecko i wdrażać go w tę praktykę, jako możliwość i szansę dialogu z Bogiem, by za zło przeprosić, za dobro zaś nagrodzić czy pochwalić.
Ważnym okresem w kształtowaniu sumienia jest okres szkolny, jak i wiek młodzieńczy. W wieku od 7 do 14 lat przechodzi dziecko od moralności reguł do moralności norm. Dziecko zaczyna pytać o motywy: "Dlaczego mam tak postępować". Wielką pomocą w kształtowaniu sumienia w okresie życia dziecka jest konfesjonał. Ważne jest co dziecko w tym okresie czyta, co ogląda w telewizji, jak również na ile dobrze korzysta z Internetu, jak spędza wolny czas, czy nie ma dostępu do pornografii. Nie bez znaczenia w tym okresie jest wpływ grupy na postawy moralne dzieci i młodzieży. Jakie wartości moralne, jaki etos ma dana grupa, tak zostanie uformowane sumienie. Trzeba wiedzieć czym zajmuje się grupa, czym żyje. Kształtowanie sumienia w wieku młodzieńczym jest ogromnie ważne, by wykorzystać te zasady, które zostały już wspomniane wcześniej. Moralność młodzieży to już czas pełnej świadomości moralnej wobec zasad, które w wieku dziecięcym zostały przyjęte za swoje. W tym czasie młody człowiek musi odkryć potrzebę troski o samowychowanie. Ważne jest w tym okresie, jakie normy moralne człowiek przyjmuje. Trzeba młodym ludziom ukazać piękno i radość chrześcijańskiego życia, jako drogę dynamiczną, pełną przygód w pracy nad sobą i ogromnych możliwości dobra.
O wielkości człowieka decyduje prawość, pewność i wrażliwość ludzkiego sumienia. Człowiek o prawym sumieniu posiada swój mocny kręgosłup oparty na umiłowaniu prawdy i takim człowiekiem nie można manipulować. Świat dzisiejszy, jak się wydaje, nie potrzebuje ludzi o takim sumieniu. Ludzie przewrotni wszystko będą robić, by ograniczyć wpływ i działalność ludzi prawego sumienia. Mimo to trzeba dziś tworzyć środowiska ludzi prawych, o prawym sumieniu, by ocalić najwyższe wartości we współczesnym świecie, jak prawda, dobro, uczciwość, sprawiedliwość. Ludzie potrafili nawet w krańcowych sytuacjach iść drogą wskazaną przez Ewangelię. Choćby św. Maksymilian Kolbe i wielu innych, którzy zginęli, by ratować innych. Dzięki nim świat jest bardziej ludzki i mimo ogromu zła wydaje się, że warto żyć w zgodzie z Bogiem i własnym sumieniem.
Ten artykuł nie wyczerpał całego bogactwa nauki Kościoła o ludzkim sumieniu, stanowi on jednak wezwanie, by ratować ludzkie sumienia, by w życiu nie zabrakło nam mądrych decyzji na każdym etapie ludzkiego życia i ludzkiej działalności.

1 Wychowanie religijno-moralne dziecka w rodzinie, ks. Michał Chłopowicz.
2 KKK. 1776 za Konstytucja Gaudium et spes.
3 KKK. 1783.
4 KKK. 1784.

5 Wychowanie w rodzinie. Praca zbiorowa
Oprac. na podstawie:
Wychowanie w rodzinie. Praca zbiorowa. Kraków 1982. Rola rodziny w kształtowaniu sumienia. Ks. Marian Jakubiec.
Dar wychowania - Pedagogika Jana Pawła II. Rzeszów 2001.
Ks. Edward Staniek. Źródło, nr 38/2002.
KKK 1776-1778