Mało kto wie, że w systemie polskiego prawa cywilnego istnieje,
po-dobnie jak w prawie kanonicznym (zob. kan. 1151-1155 KPK), możliwość
uzyskania separacji. Otóż małżonkowie, którzy chcą się rozstać, mogą
żądać - obok rozwodu - także separacji. Instytucję separacji wprowadziła
ustawa z 21 maja 1999 r. (Dz. U. nr 52, poz. 532), która obowiązuje
od 16 grudnia 1999 r. Warto przyjrzeć się jej treści i możliwościom,
jakie niesie dla małżonków, gdyż rzeczywista wiedza na temat wprowadzenia
tej instytucji jest w naszym społeczeństwie niewielka.
Instytucja separacji jest znana w naszej kulturze od dawna.
W okresie międzywojennym na obszarze byłego Królestwa Kongresowego,
w którym obowiązywało prawo małżeńskie z 1836 r., przewidywano "rozłączenie
co do stołu i łoża". Separację zamierzono wprowadzić również w projekcie
prawa małżeńskiego przygotowanego przez Komisję Kodyfikacyjną w 1929
r., a także w dekrecie z 1945 r., jak również w prawie małżeńskim
i Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 1964 r. Jednakże w żadnym z
wyżej wymienionych aktów prawnych separacja nie została wprowadzona
do polskiego porządku prawnego. Taki stan rzeczy nie spotykał się
z powszechną aprobatą. Stąd w nowej rzeczywistości, Polski wolnej
i suwerennej do sejmu trafiły dwa projekty: rządowy i poselski, które
przewidywały wprowadzenie instytucji separacji do Kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego. Tym samym projektodawcy wyszli niejako naprzeciw
oczekiwaniom społecznym w tym zakresie.
Obecnie w ustawodawstwie wielu krajów funkcjonuje instytucja
separacji. Świadczy to o tym, iż spełnia ona tam swoją rolę. We Francji
np. orzeczenia o separacji stanowią 5% orzeczeń rozwodowych. Nazywana
jest ona rozwodem katolików. Orzeczenie o separacji znosi obowiązek
wspólnego zamieszkiwania, ale utrzymuje obowiązek dochowania wierności
małżeńskiej. Jeżeli sytuacja tego wymaga, małżonek uzyskujący wyższe
dochody ma obowiązek pomocy finansowej stronie gorzej sytuowanej.
W prawie hiszpańskim natomiast występują dwie wersje separacji: na
mocy porozumienia stron i separacja sądowa. W pierwszym wypadku małżonkowie (
dopiero po roku trwania małżeństwa) muszą zawrzeć odpowiednią umowę
na piśmie i potwierdzić ją u sędziego oraz złożyć w sądzie pisemną
umowę, dotyczącą sprawowania opieki nad dziećmi i zabezpieczenia
ich interesów, losów, domów, środków na utrzymanie oraz pomocy finansowej
temu małżonkowi, który znajduje się w gorszej sytuacji finansowej.
W Hiszpanii separacja sądowa jest orzekana dość często - liczba orzeczeń
o separacji góruje nad liczbą rozwodów. W Wielkiej Brytanii małżonkowie (
lub jedno z nich) mogą wnieść powództwo o separację już w pierwszym
roku trwania małżeństwa (o rozwód po upływie roku). Sąd wyznacza
czas na przemyślenie decyzji (nie dłużej niż 9 miesięcy). Wykluczona
jest możliwość, by jedna ze stron mogła, jak w przypadku powództwa
rozwodowego, przeszkodzić drugiej w uzyskaniu orzeczenia o separacji.
Orzeczenie to może być unieważnione na wniosek obydwojga małżonków,
może być zamienione na rozwód lub trwać do końca życia. Osoby w stanie
separacji nie mogą rościć sobie prawa do spadku po zmarłym partnerze.
W systemie prawa polskiego separacja (rozdzielenie) jest
zerwaniem lub zaniechaniem wspólnoty życia dwojga małżonków przy
dalszym trwaniu zawartego przez nich małżeństwa. Funkcjonowanie separacji
małżeńskiej umożliwia poprzez orzeczenie sądowe rozłączenie małżonków
w wypadku istnienia zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego bez rozwiązania
tego związku. Inaczej mówiąc, zapobiega przed pochopnym rozwiązaniem
małżeństwa przez rozwód oraz jednocześnie stwarza warunki do ponownego
pożycia. Co więcej, jest mniejszym złem niż rozwód, bowiem nie jest
tak drastycznym środkiem. Separacja ma służyć ochronie dóbr osobistych,
do których można zaliczyć wolność wyznania i swobodę sumienia. Dla
osób, które ze względów światopoglądowych nie tolerują instytucji
rozwodów, stwarza możliwość uregulowania swojej sytuacji osobistej
zgodnie z wewnętrznym przekonaniem i zapewnia w tym względzie ochronę
wolności wyznania i swobodę sumienia. Spełnia też znaczącą rolę w
ochronie treści rodziny i małżeństwa. Za separacją przemawia ponadto
m. in. zabezpieczenie pozytywnego rozwoju psychicznego dzieci i poczucie
bezpieczeństwa, nie pogorszony poziom ekonomiczny całej rodziny oraz
zgoda z własnymi przekonaniami religijnymi. Obok funkcji restytucyjnej,
separacja wiąże się w znacznej mierze z ochroną rodziny, którą w
tych okolicznościach szczególnie należy mieć na względzie. Regulacja
ta ma służyć respektowaniu wartości stanowiących dobra osobiste.
Nie ulega wątpliwości, że wprowadzenie ustawowej instytucji separacji
ustanawia dla osób fizycznych dodatkowe prawa podmiotowe, a przede
wszystkim umożliwia skorzystanie z takiego uprawnienia.
Z ustawy wynika, że orzec separację można wówczas, gdy nastąpi
zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Ma to miejsce wtedy, gdy ustały
więzi emocjonalne, fizyczne i gospodarcze małżonków. Nie jest natomiast
konieczne, ażeby rozkład był trwały. Pominięcie pojęcia "trwałość
rozkładu pożycia" w przypadku orzeczenia separacji ma służyć ewentualnemu
pojednaniu małżonków. W praktyce oznacza to możliwość wniesienia
do sądu sprawy o separację w razie opuszczenia współmałżonka i wystąpienia
okoliczności wskazujących na zaistnienie krzywdy fizycznej lub psychicznej,
jak też w przypadku kiedy małżeństwo przeżywa większy kryzys.
Podstawowym skutkiem orzeczenia separacji nie jest ustanie
małżeństwa, jak to ma miejsce przy uzyskaniu rozwodu. Separacja powoduje
w zasadzie takie skutki, jak orzeczenie rozwodu, ale rozwodem nie
jest. Separowany małżonek nie ma prawa do powrotu do nazwiska, jakie
nosił przed zawarciem małżeństwa. Separacja wyłącza obowiązek wspólnego
pożycia, a także powoduje podobne skutki w dziedzinie władzy rodzicielskiej,
alimentów, wyłączenia od dziedziczenia, wykluczenia domniemania pochodzenia
dziecka z małżeństwa, gdy zosta-nie urodzone przez matkę pozostającą
w separacji.
Prawną separację orzeka sąd okręgowy po przeprowadzeniu
rozprawy. W myśl art. 611 Ż 1 k.r. i o., jeżeli między małżonkami
nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby
sąd orzekł separację. Jednakże mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie
separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć
dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków lub z innych względów
orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (
Ż 2 art. 611 k.r. i o.). Przyjęto też zasadę, iż przesłanki orzekanej
przez sąd separacji nie są tożsame z przesłankami rozwodu. Sąd może
orzec separację w razie zupełnego rozkładu pożycia, natomiast przesłanką
rozwodu jest zawsze rozkład zupełny i trwały. Warunki istnienia trwałego
rozkładu mają decydujący wpływ na rozróżnienie separacji od rozwodu.
Wystąpić o separację mogą obydwoje lub jedno z małżonków.
Jeżeli jeden z małżonków żąda separacji, a drugi orzeczenia rozwodu
i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód (art. 612 Ż 1 k.r.
i o.). Gdyby jednak orzeczenie rozwodu było niedopuszczalne, a żądanie
orzeczenia separacji uzasadnione, sąd orzeka separację. Podobnie
jak przy rozwodzie, sąd orzekając separację, stwierdza, czy i który
z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Orzekając separację na
podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu
pożycia. W tym wypadku następują skutki, takie jak gdyby żaden z
małżonków nie poniósł winy.
Orzeczenie separacji ma takie same skutki, jak rozwodu,
ponieważ nie powstaje wspólny majątek dorobkowy, ustawowo nie dziedziczy
się po małżonku, a jeżeli dziecko urodzi się 300 dni od orzeczenia
separacji, nie domniemywa się, że mąż jest jego ojcem. Małżonek pozostający
w separacji, w myśl art. 614 Ż k.r. i o., nie może zawrzeć małżeństwa
oraz jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający
w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy (Ż3 art. 614 k.r. i
o.).
Orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami
rozdzielności majątkowej. Na zgodne żądanie separacji z chwilą jej
zniesienia sąd ustala jej skutki. Istotny też jest zapis ustawowy,
że orzekając separację sąd rozstrzyga o władzy rodziciel-skiej nad
wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków. Na zgodny wniosek
małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności
majątkowej po zniesieniu separacji. Na zgodne żądanie małżonków,
sąd orzeka o zniesieniu separacji.
Trzeba też zasygnalizować, że wprowadzona instytucja separacji
nie znosi prawa do rozwodu. Ustanowienie tej instytucji nie zmienia
przepisów rozwodowych.
Na zakończenie należy podkreślić, iż wprowadzona do kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego oraz innych aktów nowa instytucja prawna,
jaką jest separacja, wychodzi naprzeciw oczekiwaniom społeczeństwa
i zapełnia lukę w porządku prawnym, nie ograniczając wbrew głosom
przeciwników jej wprowadzenia prawa do rozwodu. Ponieważ jednak wiedza
społeczeństwa na jej temat jest wciąż niewielka, zapewne upłynie
jeszcze dużo czasu zanim będzie można dokonać oceny tej nowej instytucji
prawnej. Decydujące zapewne znaczenie w określeniu jej ostatecznego
kształtu będzie miało orzecznictwo sądów.
Pomóż w rozwoju naszego portalu