Najstarszym i przez pierwsze trzy wieki jedynym świętem chrześcijańskim była Pascha. Słowo to zaczerpnięte z języka hebrajskiego oznacza przejście Jezusa Chrystusa przez mękę i śmierć do zmartwychwstania i nowego życia w chwale nieba. Do obchodu tak wielkiego święta chrześcijanie przygotowywali się bardzo starannie. Czas tego przygotowania był różny w różnych regionach chrześcijańskiego świata.

Najstarszą formą przygotowania do obchodów Paschy był ścisły post praktykowany przez wiernych w ciągu dwóch dni bezpośrednio poprzedzających Wielkanoc, to jest w Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Czas ten trwający czterdzieści godzin nazywano "postem paschalnym", ponieważ miał przygotować wiernych do godnego przeżycia Paschy.

Z tego jakby "prawzoru" przygotowania do Wielkanocy, jakim był "post paschalny" zaczął powoli rozwijać się okres długiego przygotowania. Trwał on najpierw jeden tydzień. Bezpośrednio poprzedzał on uroczystość Wielkanocy. Poszczono więc przez cały obecny "Wielki Tydzień". Tak było w Egipcie (Aleksandria) w III w. Sobór Nicejski w 325 r. ustalił czas trwania Wielkiego Postu na czterdzieści dni (kanon 5).

Wschodni zwyczaj długotrwałego postu przed Wielkanocą zaczął powoli przenikać na Zachód i kształtować praktykę wielkopostną.

Pod koniec III w. i na początku IV w. Rzym rozciągnął okres przygotowania na trzy tygodnie. Grecki historyk Sokrates około 439 r. wspomina o trzech ciągłych tygodniach, w których poszczono we wszystkie dni tygodnia, oprócz sobót i niedziel.

Już jednak w połowie IV w. Rzym za przykładem Wschodu przyjął okres postu trwający czterdzieści dni. Św. Hieronim w 348 r. pisze o nim jako zakorzenionym zwyczaju. Dni postne liczono od Wielkiego Czwartku wstecz - tak więc początek wypadał na szóstą niedzielę przed Wielkanocą, czyli dzisiejszą pierwszą Niedzielę Wielkiego Postu. Ponieważ jednak niedziele, jako dni "tygodniowej Paschy" były wolne od postu, stąd dni rzeczywistego postu było 34, a dodając Wielki Piątek i Wielką Sobotę - 36. Na przełomie VI i VII w. dla uzyskania biblijnej liczby czterdziestu dni postu dodano brakujące dni przesuwając rozpoczęcie z pierwszej Niedzieli Wielkiego Postu na środę. Dzień ten ze względu na posypywanie głów wiernych popiołem nazwano Środą Popielcową lub krótko Popielcem.

Liturgia Wielkiego Postu koncentruje się wokół trzech wielkich tematów, które raz po raz przewijają się w tekstach i modlitwach liturgicznych tego okresu. Są nimi: pokuta, chrzest i Męka Pańska. Tematy te mają swoje uzasadnienie historyczne. Ponadto liturgia eucharystyczna sprawowana w Wielkim Poście ma pewne własne cechy charakterystyczne. Każdy dzień liturgiczny ma własny formularz mszalny. Charakter pokutny niedzielnej Mszy św. podkreśla brak hymnu Chwała na wysokości Bogu i radosnego Alleluja. Przed rozesłaniem, czyli przed końcowym błogosławieństwem, od czasów papieża Grzegorza Wielkiego (+604) celebransa obowiązywała specjalna "modlitwa nad ludem". Kapłan po aklamacji: "Pochylcie wasze głowy przed Bogiem", wyciągał ręce nad ludem i modlił się o błogosławieństwo.

Formularze Mszy św. w okresie Wielkiego Postu nie zawierają w nowym mszale modlitwy nad ludem. Można jednak zachować tę modlitwę, ale tylko w obrzędzie zakończenia, jako formułę błogosławieństwa. Kolor szat liturgicznych jest fioletowy. Wyjątkiem jest tzw. "różowa niedziela" Wielkiego Postu, czyli czwarta z kolei. Ma ona charakter radosny, który wynika z bliskiej już uroczystości wielkanocnej. Od XI w. papież w czasie liturgii poświęca złotą różę, którą w darze otrzyma jakaś zasłużona i powszechnie znana osoba lub sanktuarium.