Nie wszyscy wiedzą, że na terenie Watykanu znajdują się trzy cmentarze. Pierwszy z nich to oczywiście starożytna nekropola pod Bazyliką św. Piotra. Na tym antycznym cmentarzu, obok grobu Apostoła, na którym została wzniesiona świątynia, znajdują się pogańskie mauzolea i grobowce. Część z nich została odkopana i za specjalnym pozwoleniem można je zwiedzać.

Drugi cmentarz jest o wiele mniej znany. Znajduje się za kościółkiem św. Peregrynusa (San Pellegrino), a dziś jest otoczony budynkami zajmowanymi przez redakcję gazety „L’Osservatore Romano” oraz żandarmerię watykańską. Przez ponad dwa stulecia chowano tutaj zmarłych w Rzymie szwajcarskich gwardzistów. Kiedyś w tej okolicy znajdował się klasztor św. Idziego (monastero di Sant’Egidio). W średniowieczu miał on bardzo duże znaczenie, gdyż stał na końcu słynnej drogi pielgrzymiej via Francigena, którą wierni z północy przybywali do grobu św. Piotra. Z całego kompleksu klasztornego pozostał tylko kościółek dedykowany św. Peregrynusowi. W 1653 r. Rodolfo von Pfyffer, komendant Gwardii Szwajcarskiej, otrzymał od papieża Innocentego X pozwolenie na używanie kościoła i przylegającego do niego cmentarzyka, na którym gwardziści chowani byli aż do 1870 r. W samej świątyni natomiast znajdują się płyty nagrobne komendantów, głównie z rodu Pfyfferów, których herby zdobią sufit i ściany boczne. Na początku XX wieku kościół został przekazany żandarmerii watykańskiej, a ostatnio na dawnym cmentarzu wzniesiono dla potrzeb żandarmerii drewniany budynek.

Najbardziej jednak znanym cmentarzem Watykanu – widać go dobrze z dachu i kopuły bazyliki św. Piotra - jest niemiecki cmentarz Campo Santo Teutonico. Znajduje się on między Bazyliką a Aulą Pawła VI, tzn. w miejscu, gdzie w starożytności wznosił się cyrk Nerona, w którym ginęli pierwsi męczennicy chrześcijańscy na czele ze św. Piotrem. Otoczony jest wysokim murem i przylega do Kolegium Niemieckiego, które powstało w miejscu założonego przez Karola Wielkiego w 799 r. hospicjum dla pielgrzymów spoza Alp, tzw. Schola Francorum. Jego oficjalna niemiecka nazwa brzmi „Friedhof der Deutschen und der Flamen”, co świadczy, że służył on nie tylko Niemcom ale również Flamandczykom. Chociaż, prawdę mówiąc, pochowani są tutaj ludzie pochodzący z całego obszaru niemieckojęzycznego, tzn. z Niemiec, Austrii, Tyrolu Południowego, niemieckojęzycznej Szwajcarii, Liechtensteinu, Luksemburga, Belgii oraz Holandii i flamandzkiej części Belgii. Cmentarzem zarządza arcybractwo, którego członkowie decydują m.in., kto może być pochowany właśnie w tym szczególnym miejscu, obok grobu św. Piotra. Spacerując po cmentarzu, wśród oleandrów, cyprysów i palm, zobaczymy groby wybitnych osobistości. Ich lista jest długa, dlatego wymienię tylko niektórych: Joseph Anton Koch – malarz; Johann Baptist Anzer, werbista – misjonarz i biskup; Joseph Spithover – promotor kultury niemieckiej w Rzymie w XIX wieku; Johann Martin von Wagner – archeolog i artysta; Anton de Waal – pierwszy rektor Kolegium Niemieckiego; Engelbert Kirschbaum SJ – archeolog uczestniczący w odkryciu grobu św. Piotra; kard. Gustaw Adolf von Hohenlohe-Schillingsfürst; kard. Augustin Theiner – prefekt Tajnego Archiwum Watykańskiego; książę Bawarii Georg; s. Pascalina Lehnert – niemiecka zakonnica służąca kard. Pacellemu (późniejszemu papieżowi Piusowi XII); Hubert Jedin – historyk, największy znawca historii soboru trydenckiego. Ale wśród grobów tych wybitnych postaci znajduje się również grób kloszarda, Flamandczyka Willy Herteleera, który zmarł kilka lat temu w Rzymie - to gest w stosunku do „ostatnich”, których los tak bardzo leży na sercu.

Cmentarz zachował plan z XVII w. – dwie alejki dzielą go na cztery kwatery. Na przecięciu alejek znajduje się duży krucyfiks z brązu wykonany przez rzeźbiarza Theodora W. Achtermanna w 1858 r. – zdobi on grób artysty. Od zachodu, na murku zamykającym cmentarne kwatery ustawiono cztery marmurowe rzeźby przedstawiające Doktorów Kościoła: św. Hieronima, św. Ambrożego, św. Augustyna i św. Grzegorza - zostały wykonane w Rzymie w XVIII w. Ale najpiękniejszą ozdobą cmentarza jest niewątpliwie munumentalna Droga Krzyżowa, której stacje umieszczono na wewnętrznej stronie otaczających go murów. Stacje zaprojektował Lorenzo Piccioni a obrazy wykonał malarz z południowego Tyrolu, Christoph Unterberger – Droga Krzyżowa została poświęcona w 1766 r. W ciągu wieków, ze względu na szkody spowodowane deszczem, wielokrotnie dokonywano prac konserwatorskich, ale w końcu, na początku XX w. obrazy zastąpiono majolikami – niektóre z nich malował znany malarz Alberto von Rohden.

Na zachód od cmentarza znajduje się kościół Najświętszej Marii Panny Bolesnej (pełna nazwa włoska - Santa Maria della Pietà in Camposanto dei Teutonici). Nie wiemy jak wygladał pierwotny kościół, natomiast wiadomo, że obecny został wzniesiony ex novo po Roku Świętym 1475 r. Prace rozpoczęły się w 1476 r. a nowy kościół konsekrowano 8 grudnia 1500 r. Świątynia była wybudowana na planie krzyża greckiego ale po dobudowaniu do prezbiterium kaplic boczych ma kształt prostokątny. Pilastry dzielą wnętrze na trzy nawy – centralną i dwie boczne. Dwa wejscia do kościoła znajdują się w nawach bocznych. Wejście od strony cmentarza poprzedzone jest portykiem z pięknymi kolumnami, drzwi z brązu wykonane przez Elmara Hillebranda są darem prezydenta Niemiec Theodora Heussa (1957 r.). Prowadzi on bezpośrednio do prawej nawy bocznej, w której znajduje się kaplica Najświętszego Sakramentu. Tabernakulum wykonane jest z renesansowego „depositum olei”, który kiedyś służył do przechowywania świętych olei, a ołtarz składa się z prostej płyty marmurowej umieszczonej na kapitelu starożytnej kolumny. Natomiast symetrycznie, po drugiej stronie prezbiterium znajduje się Kaplica Szwajcarów. Nazwano ją tak, ponieważ od 1517 r. była używana właśnie przez gwardzistów i tutaj najprawdopodobniej pochowany został komendant Kaspar Röist, który zginął w heroicznej obronie papieża w czasie złupienia Rzymu (Sacco di Roma) w 1527 r. W kaplicy znajdują się cenne freski Polidoro Caldara da Caravaggio, ucznia Rafaela, wykonane w latach 1522-23, które zamówił sam Röist.

Centralna nawa kończy się pięcioboczną absydą udekorowaną poliptykiem składającym się z pięciu obrazów. Obraz centralny przedstawia Pietę – ciało Jezusa spoczywa na kolanach Matki Bożej, ale leży na całunie trzymanym na końcach przez Nikodema i Józefa z Arymatei, przy nich stoją św. Jan i pie donne. Po bokach, znajdują się nieco mniejsze obrazy: „Św. Anna i św. Joachim”, „Św. Piotr i św. Jan Chrzciciel” oraz „Św. Anna, Maria i Dzieciątko Jezus” i „Św. Jakub i św. Paweł”. Poliptyk powstał w 1502 r. a jego autorstwo jest przypisywane włoskiemu malarzowi Macrino d’Alba.

W centrum prezbierium stoi ołtarz, którego mensa zakryta jest z przodu marmurową płytą z geometryczną dekoracją z małym krzyżem po środku. Płytę tę, datowaną na VIII-IX w., znaleziono w kościele podczas prac remontowych. Ponad ołtarzem znajduje się drewniany krucyfiks wykonany najprawdopodobniej przez rzeźbarza niemieckiego na początku XVI w.

To właśnie w tym szczególnym miejscu Franciszek samotnie odprawi Mszę św. w Dniu Zadusznym, 2 listopada 2020 r.