Terytorium

Tereny naszej archidiecezji od początku należały do Państwa Polskiego. Wykopaliska archeologiczne dostarczyły wielu dowodów pobytu ludzi na tym terenie w okresie kultury łużyckiej. Szczególne znaczenie w okresie schyłku średniowiecza i w następnych stuleciach miała ziemia wieluńska, przez którą biegł ważny szlak handlowy z Wrocławia na Ruś Kijowską przez Wieluń i Radomsko. Przez Będzin przechodził szlak z Krakowa do Wrocławia, a przez Częstochowę szlak z Krakowa do Poznania. Teren obecnej archidiecezji w przeszłości był położony na linii granicznej ( z zachodu na wschód) pomiędzy Wielkopolską a Małopolską. Takie położenie sprzyjało odbywaniu w średniowieczu zjazdów dzielnicowych i synodów biskupich (Bobrowniki, Borzykowa, Danków, Kłobuck, Pajęczno). W późniejszych stuleciach tereny naszej archidiecezji były obszarem nadgranicznym i najazdy oraz wojny nie omijały tych okolic, powodując zniszczenia tej części Polski.

Przemysł

W średniowieczu na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej od XIII w. powstawał przemysł rud żelaza, oparty na miejscowych zasobach. Wiek XVII przyniósł wielki rozkwit hutnictwa - kuźnictwa. Jedne z największych w Polsce kuźnie działały w Pankach, Dźbowie i Blachowni, wybudowane przez Marszałka Koronnego Mikołaja Wolskiego. Wiek XIX był okresem intensywnego rozwoju przemysłu, który skupił się wokół Częstochowy, Zawiercia, Radomska i w Zagłębiu Dąbrowskim. W Częstochowie i Zawierciu powstały wielkie zakłady hutnicze i włókiennicze oraz przemysł spożywczy. Wielki przemysł węglowy i hutniczy rozwijał się na przełomie XIX i XX w. w Zagłębiu Dąbrowskim. Ośrodek przemysłowy w Radomsku skupił się wokół zakładów metalurgicznych oraz wyrobów drzewnych.

Kultura

Duże znaczenie dla kultury posiada klasztor Ojców Paulinów w Częstochowie. Istniejące od schyłku średniowiecza scriptorium zajmowało się nie tylko przepisywaniem, ale także gromadzeniem ksiąg. Pierwsze wzmianki o szkole parafialnej przy kościele św. Zygmunta pochodzą z przełomu XV i XVI w. Pod koniec XVII w. szeroką działalność wydawniczą ( związaną z Jasną Górą i literaturą religijną) rozwinęła jasnogórska drukarnia. W XIX w. powstają inne drukarnie częstochowskie.

Z Częstochową i okolicą byli związani przez swoje pochodzenie lub działalność wybitni pisarze i poeci polscy: Zygmunt Krasiński ( Złoty Potok), Józef Ignacy Kraszewski (Częstochowa), Władysław Reymont ( Kobiele Wielkie), Cyprian Kamil Norwid, Maria Konopnicka (Częstochowa) i inni. Z grona wybitnych uczonych pochodzących z terenu naszej archidiecezji trzeba wymienić: ks. kan. Jana Długosza (urodzony w Brzeźnicy n. Wartą w 1415 r., proboszcz w Kłobucku), Marcina Bielskiego (historyk, urodzony w Białej k. Pajęczna), o. Mikołaja z Wilkowiecka (autor pierwszego w języku polskim utworu scenicznego), ks. Waleriana Bogdanowicza, proboszcza parafii w Pajęcznie (wizytatora generalnego Komisji Edukacji Narodowej).

Należy także podkreślić działalność księży w organizowaniu szkół elementarnych w XIX w. oraz dzieło szerzenia oświaty wśród ludu: ks. Mateusz Lisiecki - w okręgu wieruszowskim, ks. Józef Paulicki - w okręgu pajęczańskim, ks. Stanisław Paszkowski - w okręgu wieluńskim, ks. Ludwik Zaborski - w okręgu olkuskim, ks. Michał Zagalski i ks. Adam Sadowski w okręgu częstochowskim.

Najstarsze klasztory, kościoły i parafie

Źródła pisane wymieniają jako najstarszy - kościół (parafię) w Rudzie k. Wielunia (1106 r.) i w Siewierzu (1105 r.). W okresie działalności Piotra Dunina miały być fundowane kościoły w Chełmie, Kłobucku (ok. 1134 r.), Mstowie i Pajęcznie (ok. 1140 r.) oraz wiele innych kościołów. Bardziej intensywny proces tworzenia sieci parafialnej przypadł na XIII i XIV wiek, z niewielkimi zmianami utrzymał się do XIX w.

Najstarszym klasztorem męskim na terenie naszej archidiecezji jest klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich we Mstowie (od 1193-1819 Kanonicy Laterańscy prowadzili działalność duszpasterską także w Kłobucku, Krzepicach, Starokrzepicach, restaurowany w 1990 r.), następnie klasztor Franciszkanów w Radomsku (od 1287-1864 z fundacji księcia sieradzkiego Leszka Czarnego, restaurowany w 1918 r.), klasztor Augustianów w Wieluniu (od 1350 do 1893 - do śmierci ostatniego zakonnika), klasztor pauliński na Starej Górze w Częstochowie (od 1382 r. z fundacji księcia opolskiego Władysława). Ojcowie Paulini założyli klasztory także w Wieluniu, Wieruszowie, Wielgomłynach, Konopnicy i w Leśniowie. W 1616 r. do Gidel przybyli Dominikanie, a w 1754 r. Kartuzi. Do Wielunia w 1629 r. sprowadzili się Franciszkanie Reformaci, a w 1692 r. Pijarzy, we wsi Święta Anna pod Przyrowem od 1609 był klasztor Bernardynów.

Najstarszy klasztor żeński - Panien Cysterek - istniał w latach 1239-1250 w Łubnicach. W Wieluniu był klasztor Panien Bernardynek od 1613 r., a w Bolesławcu (w pobliżu Wielunia) od 1646 do 1811 r. klasztor Panien Norbertanek. We wsi Święta Anna pod Przyrowem od 1869 r. istnieje klasztor Sióstr Dominikanek w budynkach pobernardyńskich. W Częstochowie w latach 1786-1864 istniał klasztor Sióstr Mariawitek ( w budynku poklasztornym mieści się dziś liceum im. H. Sienkiewicza) . Wiele zakonów zostało skasowanych po powstaniu styczniowym.

Święci w legendzie

Nie potwierdzone w źródłach pisanych przekazy głoszą, że przez Ziemię Wieluńską wędrował św. Wojciech, udając się z misją nawracania Prusów. Trasa miała przebiegać przez Rudę. Inne podanie głosi, że św. Wojciech wędrując na Pomorze, zatrzymał się na Starej Górze ( dziś Jasna Góra), a potem wyruszył do Rudy i dalej na północ.

Podobne przekazy głoszą, że św. Stanisław Szczepanowski, wędrując z Krakowa do Łowicza, zatrzymał się w pobliżu Borowna, koło Kłomnic. Podczas choroby miał przebywać kilka dni w miejscowości Ręczno.