Historia Konferencji Episkopatu Polski

Konferencja Biskupów Polskich, początkowo pod nazwą „Episkopat Polski”, a następnie „Konferencja Episkopatu Polski” (KEP), zaczęła prowadzić systematyczną działalność po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Pierwsze oficjalne zebranie Episkopatu Polski odbyło się w dniach 10-12 grudnia 1918 r. z udziałem biskupów ze wszystkich byłych zaborów. Przewodniczył mu legat papieski A. Ratti, późniejszy papież Pius XI. Pozycja KEP wzrosła po zawarciu konkordatu w 1925 r., który powierzył jej władzę interpretowania postanowień konkordatowych. Dalszy wzrost autorytetu KEP nastąpił w okresie PRL, zarówno w stosunkach wewnątrzkościelnych, jak i w stosunkach z władzami państwowymi. Po zerwaniu przez władze komunistyczne konkordatu w 1945 r. KEP próbowała prowadzić dialog z władzami państwowymi, czego przejawem było utworzenie Komisji Wspólnej przedstawicieli Episkopatu Polski i Rządu oraz podpisanie między nimi porozumień w 1950 i 1956 r. Jednocześnie zdecydowanie wypowiadała się w obronie praw Kościoła, praw człowieka i praw narodu wobec zagrożeń ze strony władzy komunistycznej.

Akty normatywne obowiązujące Konferencję Episkopatu Polski

Obowiązujące normy, którymi kieruje się KEP, zawarte są zwłaszcza w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. (KPK/83), w Statucie (S) i Regulaminie KEP (R) (obowiązujące od 1996 r., por. Akta Konferencji Episkopatu Polski, 1998, nr 1, s. 7-30), w motu proprio Apostolos suos Jana Pawła II, w Posynodalnej adhortacji apostolskiej Pastores gregis Jana Pawła II oraz w Dyrektorium o pasterskiej posłudze biskupów Apostolorum successores z 2004 r. Kongregacji ds. Biskupów (AS).

Struktura Konferencji Episkopatu Polski

Członkami KEP są wszyscy biskupi diecezjalni, biskup polowy, biskupi obrządku bizantyńsko-ukraińskiego, a także biskupi koadiutorzy, biskupi pomocniczy i inni biskupi tytularni, pełniący na terytorium Polski szczególne zadania zlecone im przez Stolicę Apostolską lub Konferencję Episkopatu (S, art. 3). Na czas zarządzania diecezją administrator diecezjalny, nawet jeśli nie jest biskupem, staje się także członkiem KEP z mocą decyzji, za wyjątkiem deklaracji doktrynalnych - jeśli nie byłby biskupem (AS 31, 241).
Strukturę KEP tworzą: zebranie plenarne, rada stała, przewodniczący, prezydium, sekretariat, ekonom, komisje, rady i zespoły powołane przez Konferencję (S, art. 4).
W zebraniu plenarnym mają prawo i obowiązek uczestniczyć wszyscy członkowie KEP. Nuncjusz apostolski może uczestniczyć w zebraniu plenarnym, gdy zostanie zaproszony przez przewodniczącego KEP. Radę stałą tworzą: przewodniczący KEP, jego zastępca, sekretarz generalny oraz ośmiu biskupów diecezjalnych, wybranych przez zebranie plenarne. Przewodniczącego i jego zastępcę wybiera spośród biskupów diecezjalnych zebranie plenarne. Prezydium Konferencji tworzą: przewodniczący, jego zastępca i sekretarz generalny. Sekretariatem generalnym kieruje sekretarz generalny, wybrany spośród członków KEP. Sekretarza wspomaga zastępca i rzecznik KEP, którzy są zatwierdzani przez zebranie plenarne na wniosek sekretarza oraz inne osoby pracujące w kancelarii. Ekonoma, radę ekonomiczną i komisję rewizyjną złożoną z trzech członków KEP wybiera zebranie plenarne. Zebranie plenarne powołuje także inne komisje Episkopatu, rady i zespoły stałe lub doraźne. Komisje tworzą biskupi. Wspomagają ich konsultorzy duchowni i świeccy. Kadencja poszczególnych organów trwa pięć lat. Poszczególne osoby piastujące określony urząd w strukturach KEP mogą pełnić swe funkcje bez przerwy nie dłużej niż przez dwie kolejne kadencje (S, art. 7- 45).

Prawne i doktrynalne kompetencje Konferencji Episkopatu Polski

Przedmiotem i celem KEP jest wykonywanie wspólnie przez biskupów pewnych zadań pastoralnych „dla powiększenia dobra udzielanego ludziom przez Kościół” (kan. 447). Głównym środkiem wiodącym do tego celu jest stosowanie „takich form i sposobów apostolstwa, które by odpowiadały aktualnej sytuacji kościołów partykularnych, z zachowaniem przepisów prawa” (kan. 447). Klauzula ta dotyczy zgodności zarówno z normami prawa powszechnego i partykularnego, jak również z normami prawa własnego Konferencji, jakim jest jej statut (por. kan. 451). Kongregacja ds. Biskupów w Dyrektorium o pasterskiej posłudze biskupów cele Konferencji Biskupów sformułowała w sposób następujący:
- wspomaganie biskupów w ich posłudze na rzecz całego Ludu Bożego;
- wspólne rozporządzanie dotyczące niektórych aspektów pastoralnych, publikowanie dekretów ogólnych, obowiązujących zarówno pasterzy, jak i wiernych;
- przekazywanie doktryny Kościoła w sposób bardziej wyrazisty, z uwzględnieniem szczególnego charakteru i warunków życia wiernych danego kraju;
- koordynowanie poszczególnych wysiłków w zakresie pracy apostolskiej i charytatywnej;
- jednolity dialog z władzami politycznymi danego terytorium (AS 28).
Zakres kompetencji przysługujących Konferencji Biskupów obejmuje z jednej strony sprawy podlegające jej jurysdykcji (por. kan. 455 §1), które mogą być regulowane w formie dekretów ogólnych lub konkretnych aktów administracyjnych, z drugiej zaś strony - szeroki zakres spraw natury etycznej, za które biskupi ponoszą współodpowiedzialność, a którą wyrażają w formie wspólnych deklaracji i interwencji oceniających bieżące wydarzenia społeczne z punktu widzenia nauki Kościoła. KPK/83 stwierdza, że biskupi zebrani na konferencji są „autentycznymi doktorami i nauczycielami wiary dla wiernych powierzonych ich trosce” (kan. 753). W KPK/83 brak było norm określających sposób postępowania Konferencji Biskupów przy podejmowaniu tego rodzaju deklaracji i określenia, jaka jest ich moc wiążąca. Lukę tę 21 maja 1998 r. uzupełnił Jan Paweł II w Apostolos suos (n. 22). Zgodnie z zawartym tam postanowieniem, Konferencja Biskupów może sprawować prawdziwą władzę nauczania w komunii z Biskupem Rzymu i Kolegium Biskupów. Wydawane przez nią deklaracje doktrynalne stanowią formę sprawowania przez biskupów „kolegialności afektywnej” (collegialita affectiva). Nie mają one charakteru nauczania powszechnego. Po jednomyślnym uchwaleniu przez wszystkich członków Konferencji z głosem decydującym mających święcenia biskupie lub przez większość kwalifikowaną dwóch trzecich i po uznaniu przez Stolicę Apostolską oraz opublikowaniu, czyli po spełnieniu warunków wymaganych przez kan. 455 §1-2 dla dekretów ogólnych, mają moc wiążącą wiernych zamieszkujących na terytorium danej Konferencji Biskupów. Taka autentyczna deklaracja doktrynalna jest przejawem władzy nauczania, którą biskupi otrzymują przez misję kanoniczną, czyli przez akt władzy hierarchicznej. Deklaracje doktrynalne Konferencji Biskupów, podjęte jednomyślnie lub większością dwóch trzecich, wiążą wszystkich biskupów diecezjalnych i innych zwierzchników Kościołów partykularnych należących do danej Konferencji, tzn., że także ci biskupi, którzy mieli odmienne zdanie podczas głosowania, nie są uprawnieni do nauczania odmiennego od tego, jakie przez większość zostało zdefiniowane w deklaracji. Zebranie plenarne KEP nie może swej władzy stanowienia dekretów ogólnych, jakie jej prawo przyznaje, ograniczać ani delegować na rzecz przewodniczącego Konferencji lub jakiejkolwiek rady lub komisji tejże Konferencji (por. Odpowiedzi Papieskiej Komisji ds. Interpretacji Dekretów Soboru Watykańskiego II z 10 VI 1966; AAS, 60 [1968] 361 i z 31. I. 1980; 72 [1980] 106; kan. 135 §2). Podobnie interpretuje tę kwestię Kongregacja ds. Biskupów: „Biskupi zebrani w Konferencji Episkopatu, zgodnie z warunkami określonymi przez prawo, pełnią również funkcję nauczania, będąc jednocześnie wobec wiernych zarazem prawdziwymi nauczycielami, jak i mistrzami wiary. W wypełnianiu funkcji nauczycielskiej, zwłaszcza wtedy, gdy muszą zmierzyć się z nowymi zagadnieniami i rozświetlić nowe problemy, jakie pojawiają się w społeczeństwie, są świadomi swoich ograniczeń w tym, co przepowiadają, jako że ich nauczanie, jakkolwiek autentyczne i urzędowe, nie ma charakteru powszechnego” (AS 31). Aby dekrety ogólne i deklaracje doktrynalne Konferencji mogły uzyskać status autentycznego nauczania i zostać opublikowane w imieniu Konferencji, muszą otrzymać uprzednio recognitio Stolicy Apostolskiej (kan. 456 i AS 31). Recognitio jest to akt uznania i szczególnej kontroli Stolicy Apostolskiej, w którym Kongregacja ds. Biskupów po zapoznaniu się z treścią uchwały Konferencji stwierdza - w formie konkretnego aktu administracyjnego - że dany dekret ogólny lub deklaracja doktrynalna Konferencji są zgodne z powszechną dyscypliną kanoniczną, bądź nakazuje wstrzymać opublikowanie czy też nanieść określone zmiany.
Zgodnie z prawem, tylko zebranie plenarne jest kompetentne do wydawania dekretów ogólnych w sprawach, w których przewiduje to prawo powszechne, albo określa szczególne polecenie Stolicy Apostolskiej (kan. 455), a także do wydawania dokumentów wyrażających stanowisko Konferencji (S, art. 8). Na zebraniu plenarnym wszystkim członkom Konferencji przysługuje głos decydujący, z wyjątkiem uchwalania statutu lub dokonywania w nim zmian, kiedy to głos decydujący posiadają tylko biskupi diecezjalni (S, art. 13). Do uchwalenia dokumentów doktrynalnych i wskazujących kierunki działania wymagana jest zgoda więcej niż połowy członków Konferencji (S, art. 15). Zebranie plenarne, dla spełnienia właściwych mu zadań, powinno roztropnie korzystać ze studiów i ocen Komisji Rad i Zespołów Konferencji (R 18). Kongregacja ds. Biskupów podkreśla, że „żaden inny organ Konferencji nie może rościć sobie praw do kompetencji, które posiada zgromadzenie plenarne” (AS 31). Natomiast wszystkie inne organy KEP mają pełnić funkcje służebne względem zebrania plenarnego, przewodniczącego i rady stałej Konferencji Biskupów.
Akty prawne normatywne wydawane w postaci dekretów ogólnych, a także opinie i deklaracje zawierające stanowisko doktrynalne KEP przegłosowane na zebraniu plenarnym i po otrzymaniu recognitio (uznania) powinny być opublikowane w oficjalnym organie promulgacyjnym w Aktach Konferencji Episkopatu Polski (AS 31), podobnie jak ustawy w Dzienniku Ustaw RP.

Organy kompetentne do prezentowania publicznie stanowiska Episkopatu Polski

Stanowisko KEP zajęte podczas zebrania plenarnego w sprawach prawnych i doktrynalnych może prezentować tylko organ przez nią upoważniony. Na mocy statutu KEP może do tego zadania upoważnić: przewodniczącego reprezentującego KEP na zewnątrz (S, art. 24), radę stałą (S, art. 20), prezydium (S, art. 28), sekretarza generalnego lub rzecznika Konferencji (S, art. 35). Każdy organ, który prezentuje stanowisko Konferencji (np. rzecznik Konferencji utrzymujący kontakty ze środkami przekazu oraz wszyscy wypowiadający się w imieniu KEP), ma bezwzględny obowiązek prezentować jej opinię uprzednio wyrażoną aktem kolegialnym na zebraniu plenarnym (por. kan. 119 i R 5).
W przypadku, gdy sumienie któregoś z biskupów nie pozwalałoby mu na przystąpienie do jakiegoś oświadczenia lub rozporządzenia Konferencji, powinien rozważyć przed Bogiem wszystkie okoliczności, biorąc pod uwagę także ewentualne reperkusje takiej decyzji. „Gdyby chodziło o jakiś dekret ogólny uznany przez Stolicę Apostolską za obowiązujący przez recognitio, wówczas biskup powinien zwrócić się do niej z prośbą o dyspensę, aby nie być zmuszonym do przestrzegania tego, co ów dekret określa” (AS 29).
W szczególnych wypadkach prezydium Konferencji (S, art. 27) oraz rada stała, kiedy tego wymaga dobro Kościoła albo wiernych, zgodnie z opinią biskupów Konferencji - przynajmniej domniemaną - może zająć stanowisko, ale tylko w sprawach publicznych (S, art. 20, 28). W takich sytuacjach deklaracja lub oświadczenie wydane przez przewodniczącego KEP lub przez jej radę stałą, sekretariat bądź przez różne komisje nie mogą być prezentowane lub interpretowane jako dokumenty całej KEP. Obowiązują one wiernych tylko siłą zawartej w nich argumentacji.
Kongregacja ds. Biskupów odnośnie do tej kwestii przypomina, że: „Członkowie poszczególnych komisji powinni być świadomi, że do ich zadań nie należy ocena lub koordynowanie pracy Kościoła w danym kraju w określonym sektorze duszpasterstwa, lecz inne kwestie - bardziej pokorne, a jednocześnie nie mniej skuteczne: wspomaganie Zgromadzenia Plenarnego - to znaczy samej Konferencji - w osiąganiu wyznaczonych sobie celów oraz dostarczanie pasterzom odpowiednich pomocy do ich posługi w Kościele partykularnym” (AS 32). To podstawowe kryterium powinno uchronić osoby odpowiedzialne za Kościół w Polsce i za poszczególne komisje KEP przed działaniem o charakterze niezależnym lub autonomicznym (por. AS 32).
Reasumując, należy zauważyć, że zajęcie stanowiska przez poszczególnych biskupów, członków KEP, czy nawet poszczególne organy KEP w wywiadzie telewizyjnym, także udzielonym KAI, nie jest oficjalnym stanowiskiem Episkopatu Polski. Jest to tylko opinia konkretnego biskupa lub wypowiadającego się przedstawiciela organu. Opinii takiej nie można - wbrew opiniom niektórych dziennikarzy - utożsamiać ze stanowiskiem KEP, aż do momentu zajęcia oficjalnego stanowiska przez zebranie plenarne.

W artykule wykorzystano następujące publikacje: J. I. Arrieta, De Episcoporum Conferentiis, w: Code de Droit Canonique, Montreal 1990, s. 290-297; J. Krukowski, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. II/1, Księga II. Lud Boży, Poznań 2005, s. 314-333; E. Sztafrowski, Konferencje biskupie (Studium historyczno-kanoniczne), Warszawa 1984.