Prawo takim przypadkom wychodzi naprzeciw - możemy ubiegać się o świadczenie emerytalne lub rentowe w drodze wyjątku. Oczywiście, otrzymamy je, jeśli spełniamy łącznie następujące warunki:
- Jesteśmy ubezpieczeni lub byliśmy ubezpieczeni albo jesteśmy członkiem rodziny po osobie, która była ubezpieczona.
- Nie spełniamy ustawowych warunków do uzyskania świadczenia z powodu szczególnych okoliczności, jakie zaistniały w naszym życiu.
- Nie możemy podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem, np. działalności gospodarczej, ze względu na wiek lub całkowitą niezdolność do pracy.
- Nie mamy niezbędnych środków utrzymania.
Jeśli znajdujemy się w takiej sytuacji i spełniamy te warunki, możemy zwrócić się do prezesa ZUS o przyznanie nam emerytury lub renty w drodze wyjątku. Trzeba po prostu napisać wniosek i załączyć odpowiednie dokumenty poświadczające, że to wszystko, o czym piszemy, jest prawdą. Pamiętajmy, że wniosek ten kierujemy do prezesa ZUS, bo tylko on jest władny rozpatrzyć naszą sprawę na pierwszym etapie.
Prezes po rozpatrzeniu naszego pisma może przyznać nam świadczenie, o które się ubiegamy, albo nie - wtedy uzasadnia, dlaczego. Takiej odmowy nie możemy zaskarżyć do sądu okręgowego - sądu pracy, który na ogół rozpatruje sprawy z zakresu ubezpieczeń. W tym przypadku obowiązuje inna procedura. Jeśli decyzja prezesa nie zadowala nas, zwracamy się do niego ponownie, oczywiście z wnioskiem, i wyjaśniamy wątpliwości, jakie mogły powstać i wpłynąć na negatywną odpowiedź. Nie zapominajmy, że teraz obowiązuje nas termin na wniesienie ponownego wniosku. Przepisy dają nam na to 14 dni od dnia doręczenia decyzji odmownej.
Ponowne rozpatrzenie wniosku przez prezesa ZUS może zmienić jego decyzję i świadczenie zostanie nam przyznane albo… ponownie otrzymamy odmowę. Nie oznacza to, że droga jest już zamknięta. Decyzję odmowną możemy teraz zaskarżyć do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Tu również obowiązuje nas termin. Tym razem mamy więcej czasu, bo 30 dni od dnia otrzymania odmowy. Pamiętajmy, że naszą skargę wnosimy do sądu administracyjnego, ale za pośrednictwem organu, który decyzję odmowną wydał, czyli za pośrednictwem ZUS. Ten przekaże skargę wraz z innymi dokumentami (całą naszą teczkę) oraz swoją odpowiedzią na skargę do sądu administracyjnego również w terminie 30 dni. Zatem, zanim sąd zabierze się za naszą sprawę, minie najmniej 60 dni.
Jak napisać skargę? Najpierw piszemy nazwę sądu, do którego jest ona skierowana. Następnie przedstawiamy się jako strona sprawy, czyli podajemy imię i nazwisko, adres - jeśli w naszym imieniu sprawę załatwia pełnomocnik (którego wyznaczymy) lub przedstawiciel ustawowy (bo jesteśmy np. ubezwłasnowolnieni), podajemy również jego dane osobowe. Musimy zatytułować nasze pismo, a zatem nazywamy je „Skargą na decyzję prezesa ZUS” i tu piszemy to, co zawiera decyzja. Teraz musimy rozwinąć temat - musimy napisać, dlaczego uważamy, że decyzja jest, naszym zdaniem, błędna, to znaczy, gdzie narusza prawo. Pismo podpisujemy (podpisuje je również pełnomocnik lub przedstawiciel ustawowy, jeśli taki działa w naszym imieniu) i wymieniamy załączniki, które przesyłamy. Skargę w takiej sprawie może wnieść również w naszym imieniu (broniąc naszego interesu) rzecznik praw obywatelskich lub prokurator. Mają na to 6 miesięcy od dnia wydania odmownej decyzji.
Sąd administracyjny może naszą skargę przyjąć, bo uważa, że istotnie sprawę trzeba jeszcze raz zbadać, lub oddalić, to znaczy, że nie będzie jej rozpatrywał. Jeśli chcemy wiedzieć szczegółowo, dlaczego tak postąpił, musimy wystąpić o wydanie nam wyroku z uzasadnieniem. Mamy na to tylko 7 dni od dnia ogłoszenia wyroku, jeśli jesteśmy na rozprawie, lub od dnia doręczenia odpisu sentencji wyroku. Sąd sporządzi uzasadnienie w ciągu 14 dni od dnia otrzymania naszego wniosku w sprawie uzasadnienia.
Wyrok wojewódzkiego sądu administracyjnego kończy postępowanie w sprawie. Teraz pozostanie nam tylko kasacja do Naczelnego Sądu Administracyjnego. I tu bardzo istotna sprawa - nie możemy wnieść kasacji sami, może to zrobić za nas tylko adwokat lub radca prawny. Na zwrócenie się do tych osób, by napisały dla nas kasację, mamy 30 dni od dnia doręczenia wyroku z uzasadnieniem. Być może będziemy to odbierać jako utrudnienie, ale kasację opiera się tylko na dwóch podstawach:
- Naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie.
- Naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Są to dość skomplikowane sprawy dla osób, które nie znają prawa, stąd wymóg napisania skargi kasacyjnej przez adwokata lub radcę prawnego. Jeśli stać nas na ten wydatek, szukamy odpowiedniej osoby, jeśli nie - zwracamy się do sądu z pisemną prośbą o przyznanie nam adwokata z urzędu. Zwracając się z wnioskiem o przyznanie pełnomocnika z urzędu, nie zapomnijmy napisać o naszej sytuacji materialnej i załączyć odpowiednich dokumentów, bo tylko fakt, że nie stać nas na opłacenie adwokata, uprawnia nas do otrzymania go z urzędu.
Orzeczenie NSA, które może okazać się dla nas przydatne:
„Przy ustalaniu prawa do świadczenia w drodze wyjątku bierze się pod uwagę łączny okres ubezpieczenia na przestrzeni całego życia pracownika. Okres ten powinien być adekwatny do jego wieku, a niespełnienie przez ubezpieczonego warunków do uzyskania świadczenia na zasadach ogólnych musi być skutkiem szczególnych okoliczności” - wyrok NSA z 8 lutego 2002 r. (II SA 2235/01).

(E)