Rozejm z 16 lutego 1919 roku oznaczał zwycięstwo sił powstańczych, które przez ponad półtora miesiąca prowadziły walkę o wyzwolenie Wielkopolski z rąk niemieckich. Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania była wizyta w Poznaniu wybitnego pianisty, męża stanu Ignacego Jana Paderewskiego. Jego przyjazd 26 grudnia był okazją do zorganizowania manifestacji patriotycznej.

27 grudnia 1918 roku Polacy gromadzili się pod budynkiem hotelu Bazar, w którym zatrzymał się Paderewski. Niemcy zorganizowali kontrpochód, jego uczestnicy zniszczyli po drodze siedzibę Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej – legalnej polskiej władzy państwowej, uznanej przez Polski Sejm Dzielnicowy. W gotowości bojowej czekały od dawna przygotowujące się do walki polskie oddziały Służby Straży i Bezpieczeństwa oraz Straży Ludowej. Przed godziną 17. sytuacja wymknęła się spod kontroli. Padł pierwszy strzał – wybuchło powstanie. W pierwszych godzinach walki reprezentująca Polaków w Wielkopolsce Naczelna Rada Ludowa prowadziła z Niemcami rozmowy o zachowaniu spokoju. Ostatecznie jednak nominowała na tymczasowego dowódcę powstania Stanisława Taczaka.

W pierwszym okresie walk powstańczych, do końca roku, Polakom udało się zdobyć większą część Poznania. Ostatecznie miasto zostało wyzwolone 6 stycznia, kiedy to przejęto lotnisko Ławica. W polskie ręce wpadło kilkaset samolotów. Do połowy stycznia wyzwolono większą część Wielkopolski.

Pod koniec stycznia 1919 roku Niemcy rozpoczęli ofensywę na froncie północnym, w połowie lutego przenieśli siedzibę naczelnego dowództwa do Kołobrzegu, co miało świadczyć o planach ofensywnych przeciwko Wielkopolsce. W sukurs Polakom przyszli politycy Ententy. O ich poparcie zabiegał w Paryżu zabiegał Roman Dmowski, delegat Polski na konferencję pokojową.

Na podstawie podpisanej w Trewirze umowy o przedłużeniu rozejmu z 11 listopada 1918 r., Niemcy mieli powstrzymać się od wszelkich działań zbrojnych. „Niemcy muszą niezwłocznie zaprzestać wszelkich działań ofensywnych przeciwko Polakom w Poznańskim i we wszystkich innych okręgach” – napisano w porozumieniu. Układ ustalał linię demarkacyjną obejmującą zasięgiem obszary zdobyte w wyniku walk powstańczych. Ponieważ tekst układu nie określał precyzyjnie daty jego wejścia w życie Niemcy prowadzili nadal działania zbrojne, nie godząc się na straty terytorialne.

Zdaniem poznańskiego historyka Marka Rezlera, w chwili podpisania porozumienia w Trewirze, sytuacja militarna była ustabilizowana i pomyślna dla powstańców, choć było zagrożenie, że stan ten może się zmienić. „W tym okresie na terenie Wielkopolski zaczęła się formować regularna armia złożona z powstańców, ustalone zostały granice zasięgu powstania i jedynym zadaniem, jakie spoczywało na polskich żołnierzach, było utrzymanie zdobytego terytorium” – mówił w rozmowie z PAP historyk Marek Rezler.

Niemcy planowali ofensywę na Polskę, która miała zostać przeprowadzona w kwietniu i maju 1919 roku. Operacja „Wiosenne słońce” zakładała atak nie tylko na terytorium Wielkopolski, ale całego kraju. „Polska nie byłaby w stanie przeciwstawić się tak dużej ofensywie, którą przygotowywali Niemcy. Na szczęście polski wywiad dowiedział się o planach okupanta i poinformował dowództwo Ententy, które natychmiast zareagowało. Głównodowodzący marszałek Ferdynand Foch zagroził Niemcom, że w przypadku ataku na Polskę podejmie działania zbrojne, które zakończą się w Berlinie” – podkreślił historyk.

Jak dodał, Niemcy, widząc determinację marszałka Focha, zrezygnowali z planów i złagodzili swoje warunki. Zdaniem Rezlera, analiza planowanych kierunków uderzenia na Polskę świadczy jedynie o odłożeniu tego zamiaru na kolejnych 20 lat. „Planowane kierunki ataku na Polskę były charakterystyczne. Uderzenia miały nastąpić z Dolnego Śląska, Pomorza Zachodniego i Prus Wschodnich, a celem miała być Warszawa. Atak ten nastąpił we wrześniu 1939 roku” – zauważył.

Zdaniem historyka, Powstanie Wielkopolskie było potrzebną insurekcją. „Gdyby nie doszło do wybuchu powstania, zarządzono by na terenie regionu plebiscyt. Wtedy wiele powiatów, zgermanizowanych w wyniku niemieckiej polityki osadniczej, nie weszłoby w skład odrodzonego państwa polskiego, ponieważ ludność opowiedziałaby się po stronie niemieckiej” - powiedział.

Powstańcze zdobycze i prawo Polski do ziemi wielkopolskiej ostatecznie potwierdził Traktat Wersalski z 28 czerwca 1919 r.(PAP)

Autor: Michał Szukała

szuk/ aszw/