Od wieków jest jednym z najbardziej czczonych świętych, zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie. Informacji na jego temat dostarczają nam średniowieczne hagiografie. Z pierwszego żywotu tego świętego, który powstał w IX wieku w Konstantynopolu, dowiadujemy się, że św. Mikołaj urodził się w małej miejscowości Patara w majętnej rodzinie. Był jedynakiem długo wyczekiwanym przez swoich pobożnych rodziców. Od najmłodszych lat odznaczał się skromnością i powściągliwością – w przeciwieństwie do wielu rówieśników unikał rozrywek, polityki oraz handlu. Gdy odziedziczył majątek rodziców, chętnie się nim dzielił z potrzebującymi. Według jednej z legend, miał potajemnie podrzucić pieniądze córkom zubożałego szlachcica, by ułatwić im zamążpójście i ocalić je od poniżenia. Do wspomnianej legendy nawiązywał jeden z funduszy dobroczynnych, które działały od 1588 r. w Krakowie – Skrzynka świętego Mikołaja. Celem tej instytucji, związanej z ks. Piotrem Skargą, było niesienie pomocy ubogim pannom.
Święty Mikołaj odważnie stawał w obronie pokrzywdzonych. Gdy cesarz Konstantyn I Wielki skazał trzech młodzieńców z Miry na karę śmierci nieadekwatną do ich drobnego przewinienia, Mikołaj osobiście miał uprosić dla nich ułaskawienie. Kiedy w jego rodzinnych stronach rozszalała się zaraza, nie patrząc na własne bezpieczeństwo, usługiwał chorym. Legendy podają liczne cuda związane z jego osobą. Między innymi swoją modlitwą miał uratować rybaków od niechybnego utonięcia w czasie burzy – z tego powodu marynarze i rybacy mają go za swojego patrona.
Po wybraniu go na biskupa Miry Mikołaj zaangażował się w zwalczanie pogaństwa i herezji. Dlatego uważa się, że brał udział w soborze w Nicei, zwołanym w 325 r., na którym potępiono błędy Ariusza. Na tym soborze sformułowano Wyznanie wiary oraz podjęto temat ujednolicenia daty obchodzenia Wielkanocy.
Najstarsze ślady kultu św. Mikołaja pochodzą z VI wieku, gdy cesarz Justynian wystawił mu okazałą bazylikę. Biskup Miry szybko stał się jednym z najpopularniejszych świętych. W Polsce jego kult zadomowił się wraz z przybyciem nad Wisłę królowej Rychezy, żony Mieszka II. O tym, że nie słabnie do dziś, świadczą rosnąca liczba świątyń pod jego wezwaniem oraz zwyczaj przebierania się za św. Mikołaja, biskupa, i rozdawania dzieciom prezentów.
