3. Wystrój nowego kościoła w Starej Wsi

Ludwik Fr. Martini, z racji na wcześniejszą znajomość z księciem Golicynem, przez wiele lat utrzymywał stały kontakt ze Starą Wsią. Okazją ku temu były między innymi prace dekoracyjne w nowym kościele, wybudowanym w latach 1866-1869, staraniem księcia Sergiusza Golicyna i jego małżonki Marii z Jezierskich. Po śmierci architekta tejże świątyni Bolesława Pawła Podczaszyńskiego, który zmarł w Warszawie 21 listopada 1876 r., Ludwik Martini kontynuował prace dekoracyjne.
Dokumenty parafialne pokazują, że w latach 70. Ludwik Martini uczestniczył w wystroju starowiejskiej świątyni. Z zachowanego rachunku w Księdze Drugiej Sessyi Brackich Różańca Świętego w Kościele Parafialnym Starowiejskim affiliowanym do Węgrowskiego jednoznacznie wynika, że Ludwik Martini otrzymywał w 1875 r. stałą pensję od ks. Franciszka Konstantego Jabłońskiego (1800-1876), administratora parafii starowiejskiej. 22 grudnia 1875 r. ks. Fr. Jabłoński, w zastępstwie prezesa dozoru kościelnego, pożyczył pięć rubli „z kasy kościelnej dla Pana Martyniego Budowniczego jadącego do Warszawy a conto należące mu się z przeznaczonej pensyi”, które obiecał zwrócić około 17 stycznia 1876 r.
Powyższe pożyczki i pobyt w latach 70. architekta i dekoratora Martiniego w parafii starowiejskiej stają się zrozumiałe, kiedy weźmiemy pod uwagę organizację życia liturgicznego w nowej świątyni. W tym czasie ks. Franciszek K. Jabłoński, na prośbę członków bractwa różańcowego, czynił właśnie starania o rozwój kultu Matki Bożej Różańcowej. Na jego prośbę papież Pius IX bullą Ad perpetuam rei memoriam, z 11 sierpnia 1876 r., ustanowił odpust ku czci Matki Bożej Różańcowej. W związku z powyższym należało odpowiednio wcześniej przygotować nowe ołtarze. A zatem, można sądzić, iż dwa boczne ołtarze, stojące po przeciwnych stronach transeptu, zostały zaprojektowane przez Ludwika Martiniego. Prace stolarskie wykonał miejscowy stolarz Teofil Piotrowski (ur. ok. 1828 r.), ożeniony z Marianną z Wojtkowskich. 8 grudnia 1875 r. otrzymał on z kasy kościelnej 15 rubli srebrnych na zakup w Warszawie farby olejnej na pomalowanie tychże ołtarzy.
W ramach wielostronnych przygotowań do wprowadzenia w kościele starowiejskim odpustu ku czci Matki Bożej Różańcowej, ks. Franciszek Jabłoński zamówił u nawróconego na katolicyzm Żyda Józefa Buchbindera (1839-1909) namalowanie dwóch obrazów. Przypuszczalnie ok. 1876 r. powstały na płótnie następujące obrazy: Matki Bożej Różańcowej oraz Chrystusa Ukrzyżowanego, które zostały umieszczone na ruchomych zasłonach w nastawach ołtarzowych projektowanych przez Ludwika Martiniego.
Kolejny rachunek z Księgi Drugiej Sessyi Brackich Różańca Świętego pokazuje, iż pod okiem Ludwika Fr. Martiniego przy dekoracji starowiejskiego kościoła pracował również artysta malarz o nazwisku Glazman. Pod datą 8 grudnia 1875 r. znajdujemy między innymi zapis: „Rubli srebrnych dwadzieścia pięć wziął Dozór Kościelny z kasy kościelnej dla malarza Glazmana RS dziesięć”. Na tej podstawie możemy uzupełnić dotychczasowe próby odpowiedzi na pytanie: kto jest autorem malowidła Trójca Przenajświętsza, a także napisu „Dom mój - dom modlitwy”, które znajdują się nad głównym wejściem do kościoła w Starej Wsi. Bizantyjski styl tego malowidła jest echem wieloletniego pobytu Ludwika Martiniego w dalekiej Turcji.
Przygotowania do wprowadzenia w kościele starowiejskim odpustu ku czci Matki Bożej Różańcowej były zapewne okazją do zaprojektowania i wykonania w nawie głównej polichromii przedstawiającej dwunastu apostołów oraz nieistniejących już dzisiaj napisów w nawach bocznych: „Królowo Różańca Świętego módl się za nami” (przy ołtarzu Matki Bożej Różańcowej) oraz „Jezu, nie bądź mi sędzią, ale Zbawicielem” (przy drugim bocznym ołtarzu). Tak więc kolejnym artystą, który pracował pod kierunkiem Ludwika Martiniego, był malarz Glazman. W tym miejscu warto jeszcze dodać, iż całe wnętrze świątyni zostało pomalowane kilkanaście lat później - dokładnie w 1900 r.
Lata 1869-1884 w historii obecnego kościoła w Starej Wsi stanowią czas wytężonych prac wykończeniowych. Należy przypuszczać, że do dnia jego konsekracji, która miała miejsce w drugim dniu wizytacji kanonicznej biskupa lubelskiego ks. Kazimierza Józefa Jana Wnorowskiego (1818-1885), czyli 19 sierpnia 1884 r., dwaj kolejni administratorzy: ks. Franciszek Konstanty Jabłoński i ks. Kandyd Racinowski (od 1876 r.) zatroszczyli się o konieczny sprzęt i wyposażenie do sprawowania kultu. Należy więc sądzić, iż w tym okresie zostały wykonane: dębowy ołtarz główny z obrazem św. Michała Archanioła, dwa boczne ołtarze św. Rocha i Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy, tron biskupi, dwie stalle, ambona, sosnowa balustrada, dwa konfesjonały oraz marmurowa chrzcielnica.
Uwzględniając powyższe analizy, można więc powiedzieć, że projektantem wyposażenia kościoła starowiejskiego do 1876 r. był architekt Bolesław Paweł Podczaszyński (zm. 21 listopada 1876 r. w Warszawie). Po jego śmierci zaś prace te kontynuował Franciszek Martini. On to zapewne zaprojektował piękną chrzcielnicę z jasnobrązowego, kieleckiego marmuru, o której dotychczas mówiło się, że jest dziełem nieznanego artysty z II połowy XIX w. Zdradza ono rękę i duże doświadczenie artysty, które niewątpliwie należy przypisać Ludwikowi Martiniemu, pracującemu wcześniej przez wiele lat przy budowie marmurowego pałacu tureckiego sułtana Abdul-Medżyda I.

Zakończenie

Badania zapisów metrykalnych w księgach parafii Stara Wieś pozwalają odpowiedzieć na kilka pytań, stawianych od dawna przez wielu uczonych i badaczy. Dzięki temu możemy dziś stwierdzić, że architektem odpowiedzialnym za obecny wygląd starowiejskiego pałacu i całego otoczenia jest Ludwik Franciszek Martini (1818-1895). W latach 1840-1843 zaprojektował i czuwał on nad przebudową magnackiej rezydencji księcia Sergiusza Golicyna - w duchu późnego gotyku angielskiego. W 1843 r. zaprojektował bramę wjazdową razem z kordegardą, czyli budynkiem dla straży pałacowej. Jego dziełem była również organizacja całego otoczenia, czyli parku łącznie z fortyfikacjami ziemnymi, ogrodem zimowym i dwoma oficynami dla służby dworskiej. Wydaje się, że jest on również architektem, nieistniejącej już dzisiaj, huty szkła w miejscowości Huta Golicynów (dzisiaj Huta Gruszczyno).
Ponadto Ludwik Martini kontynuował prace dekoracyjne wewnątrz nowej, starowiejskiej świątyni, zapoczątkowane przez architekta Bolesława Pawła Podczaszyńskiego (zmarł 21 listopada 1876 r. w Warszawie). Można przypuszczać, że wiele projektów wyposażenia kościoła w Starej Wsi mógł jeszcze wykonać architekt Bolesław P. Podczaszyński, ale czy wszystkie z nich zostały wykonane za jego życia? Nie ulega jednak wątpliwości, że wyposażenie i dekoracja z okazji wprowadzenia odpustu ku czci Matki Bożej Różańcowej (11 sierpnia 1876 r.), a także przed konsekracją starowiejskiej świątyni (19 sierpnia 1884 r.) były prowadzone pod kierunkiem Ludwika Martiniego. Jemu zatem należy przypisać między innymi projekty dwóch bocznych ołtarzy: św. Rocha i Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy oraz marmurowej chrzcielnicy.
Postać Franciszka Ludwika Martiniego, tak bardzo związana ze Starą Wsią, kryje w sobie nadal wiele pytań. A zatem - warto szukać na nie odpowiedzi, ponieważ one między innymi tworzą dziewiętnastowieczną historię zachodniego Podlasia.