Bazylika w Krzeszowie - arcydzieło sztuki barokowej na Śląsku - to najlepsze miejsce w regionie, żeby zobaczyć, jak przy pomocy sztuki przedstawiono zasługi Maryi w dziele odkupienia ludzkości. Widać to nawet w wystroju fasady, która obecnie jest zasłonięta, bo trwa jej generalny lifting. Pozostaje zaprosić turystów do Parku Miniatur w Kowarach, gdzie przedstawiono ją w skali 1:25. Można też zajrzeć do przewodników, ale tu zastrzeżenie - ich autorzy koncentrują się na chrystologii pisząc, że fasada przedstawia ideę przymiotów Emmanuela. Tymczasem ta idea jest przede wszystkim mariologiczna, co udowodnił Jan Wrabec w księdze „Krzeszów uświęcony łaską”.
Program ideowy fasady bazyliki w Krzeszowie, oparty na mariologii, związany jest z działalnością cystersów, poświęcających wszystkie budowane przez siebie klasztory Maryi. Zasadniczy kod do odkrycia programu ideowego, zawarty w wezwaniu bazyliki, zapisanym na kartuszu nad jej portalem brzmi: „Domus Gratiae S. Mariae” i odnoszący się do Maryi napis pośrodku fasady: „Domus aurea incarnati et nobis nati regis qui est Christus Jesus”.

Trzy strefy fasady

Fasadę podzielono na trzy strefy: ziemską (najniższa), środkową i niebiańską falistym, wyraźnym gzymsem, szczególnie wyraziście przedstawiony gzyms przecinający fasadę pośrodku, kojarzy się ze żlebem. Żleb odczytać można jako strumień zmiłowania, które przepływa na ludzkość z Maryi, nazwanej przez św. Ludwika Grignon de Montfort (zm. 1716) „zbiornikiem wszystkich łask Bożych, skarbcem Najwyższego”. Strefa środkowa, zaakcentowana żlebem, wyraźne nawiązanie do antycznego łuku triumfalnego, w którym w niszach po bokach ukazano sceny oparte na przekazie ewangelicznym, uzasadniające chwałę i rolę Maryi w dziele zbawienia: z lewej rzeźby przedstawiające scenę Zwiastowania, z prawej Nawiedzenia, pośrodku ogromna figura Maryi w typie Immaculaty. Pod scenami bocznymi napisy: pod Zwiastowania przypomnienie, że Maryja nazwana „łaski pełną”, pod Nawiedzenia, że jej łono uznane za błogosławione. W tym kontekście szczególnie wymowna jest postać Immaculaty: podobnie jak w modlitwie „Ave Maria” („Zdrowaś Mario”) staje się „łaski pełna” i „błogosławiona między niewiastami”. Podkreślenie zasług i przymiotów postaci zajmujących centrum kompozycji znany jest ze schematu stosowanego w łukach triumfalnych, ukształtowanego w czasach rzymskich.

Kolumny szczególnego znaczenia

Szczególne znaczenie mają kolumny w fasadzie, symbolizujące od czasów starożytnych godność, wielkość, chwałę i dostojeństwo, tym samym jest to podkreślenie dostojeństwa, chwały Bożej i wyniesienia Matki Bożej - w sposób widoczny i czytelny przybliżono katolicką teologię maryjną, że Kościół to opoka, a Maryja to jego filar. Ponadto użycie kolumn to symbol łączności w wymiarze formalnym i ideowym stref górnych bazyliki ze strefą dolną, ziemską, w której przedstawiono przedstawicieli rodu ludzkiego.

Tron Łaski

Symetrycznie, wprost nad Immaculatą (strefa niebiańska, najwyższa), w przerwanym gzymsie, mamy rzeźbiarskie wyobrażenie Trójcy Świętej przedstawione jako Tron Łaski, jakkolwiek w formie zmienionej w stosunku do tego typu ikonograficznego: tu Bóg Ojciec nie podtrzymuje krzyża ze Zbawicielem lecz uniósłszy prawą rękę do góry w geście błogosławieństwa zdaje się Go opuszczać wraz z gołębicą wyobrażającą Ducha Świętego jako dar adresowany do Ludu Odkupionego, którego przedstawiciele przedstawieni w strefie ziemskiej. Także położenie Maryi wymowne: pomiędzy strefą ziemską a niebiańską. Bóg Ojciec wskazuje więc na Maryję jako na pośredniczkę swych łask. „Domus Area” („Złoty Dom”), łaciński napis pod figurą Immaculaty, odczytywany jako alegoria Maryi, która według przemyśleń św. Ludwika Grignon de Montfort jest skarbcem, w którym Bóg Ojciec złożył wszystko, co najcenniejsze, „łącznie z własnym synem”. Oczy Boga Ojca i Maryi skierowane w dół, dodatkowo ręce Maryi wskazują na piersi, które wykarmiły Syna. Czytelny przekaz, że Maryja - pośredniczka łask, to „Dom Złoty” i „Brama Niebieska”, przez którą do sfery ziemskiej przenikają dary niebiańskie. Stąd postacie aniołów (Bożych posłańców) na pilastrach górnej kondygnacji i poniżej Maryi, podzielone na dwie grupy z atrybutami i napisami na tarczach symbolizujących przymioty Emmanuela, czyli mesjańskiego chłopca, o którym mówi proroctwo Izajasza (Iz 9, 5):
„Albowiem Dziecię nam się narodziło/Syn został nam dany,/na Jego barkach spoczęła władza./nazwano Go imieniem:/Przedziwny Doradca, Bóg Mocny,/Odwieczny Ojciec, Książę Pokoju”.
„Przedziwny Doradca, Bóg Mocny, Odwieczny Ojciec, Książę Pokoju” to imię symboliczne, złożone z czterech tytułów, określających naturę i przymioty (mądrość, boskość, wszechmoc, wieczność, pokojowe usposobienie) według tradycji chrześcijańskiej (liturgia Bożego Narodzenia) stosowane do Chrystusa.

Cysters z temperamentem

Owe przymioty pojmowane są w przypadku programu ideowego bazyliki jako dary łaski Bożej, których szafarką Matka Boża. Dary łask Emmanuela: „Admirabilis” („Przedziwny), „Conciliarius” („Doradca”), „Deus” („Bóg”), „Fortis” („Mocny”), „Pater Futuri Saeculi” („Ojciec Przyszłego Wieku”), „Princeps pacis” („Książę Pokoju”) przedstawione na tarczach przez putta zbieżne z terminami użytymi w kazaniu na wigilię Bożego Narodzenia przez św. Bernarda z Clairvaux: „Maryja łagodzi nasze porywy, krzepi naszą wiarę, umacnia naszą nadzieję, oddala od nas rozpacz, rozpala męstwo”. Św. Bernard z Clairvaux (1090-1153), cysters, płomienny kaznodzieja o przywódczym, gwałtownym temperamencie, geniusz religijny, jedna z osobowości, która ukształtowała oblicze średniowiecznej Europy, postać charyzmatyczna, głównie dzięki niemu cystersi zawdzięczają niezwykły rozwój w 1 poł. XII wieku, jako pierwszy sformułował ideę wszechpośredniczki: Maryja pośredniczka łask udzielanych przez Chrystusa, których jedynym źródłem Bóg. Według doktryny Kościoła katolickiego bez Maryi jest niemożność zrozumienia tajemnicy pierwszego przyjścia Emmanueala i jego dzieła zbawczego.

Ludzie powyżej poziomu codzienności

Pierwsi reprezentanci ludzkości - odbiorcy łask, i zarazem ich wtórni rozdzielcy między wiernych, przedstawieni na fasadzie w strefie ziemskiej (najniższej) niczym herosi, o wymiarach przekraczających ponad 3 m wysokości, wyniesieni na cokole wysoko powyżej poziomu codzienności. Reprezentują prawodawców, twórców reguł zakonnych i organizatorów pokrewnych męskich i żeńskich rodzin zakonnych benedyktynów i cystersów, ukazane dynamicznie jakby tańczyły i śpiewały, podnoszą ręce do góry lub atrybuty, uśmiechnięte, wyrażają radość z darów Emmanumela przekazanych im przez putta, wysłanników Maryi - pośredniczki łask, co szczególnie widoczne w przypadku św. Bernarda, nad którym stoi odziane w hełm i pancerz putto z napisem „Fortis”, dzierżące arma Christi (narzędzia męki Chrystusa”, tu przedstawione jako broń Chrystusa; rodzajem wypowiedzi postaci także banderole na kolumnach z cytatami psalmów, jedynie w przypadku Mojżesza była wypowiedź z proroctwa Izajasza, ale te banderole są niezachowane. Rozmieszczenie postaci jest symboliczne, po obu stronach wejścia: z lewej strony Mojżesz z tablicami dziesięciorga przykazań, jego odpowiednikiem ze strony prawej przedstawiciel Nowego Przymierza: św. Grzegorz w stroju papieskim, także uważany za prawodawcę, dzierży księgę, zasłużony dla benedyktynów, w swym domu na Celiusie osadził pierwszych benedyktynów, autor „Dialogia”, w którym opisał cuda dokonane przez ich założyciela; kolejne pary: św. Benedykt (założyciel zakonu, z którego wyszli cystersi) i św. Bernard (krzewiciel zakonu cystersów) współtwórca potęgi cystersów), św. Scholastyka z gołębiem (żeńska przedstawicielka zakonu benedyktynów) i św. Ludgarda z Brabantu (cysterka). Radości brak jedynie na twarzy Mojżesza, który nie dostąpił radości spływającej z Emmanuala. W księdze trzymanej przez św. Bernarda widać tekst kryjący chronostych: „Vt In et ab oMnIbVs, et IpsIs sIngVLIs fLorIfICetVr DeVs”, z którego, podobnie jak z innych chronostychów na fasadzie bazyliki krzeszowskiej, wynika rok ukończenia budowy fasady (1733). Figury Mojżesza i św. Grzegorza to dzieło z 1729 r. F.M. Brockoffa, który zmarł w 1731 r. w Pradze, autorami pozostałych na fasadzie są jego uzdolnieni uczniowie: Anton Dorasil i Georg Gode. Data ukończenia fasady widoczna jest także na banderoli nad jej oknem głównym, wraz z inicjałem budowniczego opata Innocentego: „17I.A.G.33”.
Na hełmach wieżowych sa serca unoszone przez putta serca: Chrystusa (hełm lewy) i Marii (prawy), symbolizujące „niezwyciężona moc miłości”, główne źródło łask.
Potężne wieże nakryte hełmami w kształcie mitr książęcych, symbol genezy fundacji opactwa w Krzeszowie (Piastowie śląscy).

Święty teatr

Wierni, na zasadzie od szczegółu do ogółu, widzą ogrom bazyliki, potem koncentrują uwagę na wejściu. Stają się uczestnikiem pełnej przepychu barokowej ceremonii, Theatrum sacrum. Święci, prorocy, założycieli zakonów i krzewiciele idei monastycznej rozstępują się na boki, zapraszają do wnętrza kościoła, który powstał w wyniku ich działalności. Uwielbiają koronę wieńczącą portal z napisem „Domus Gratiae...”, który najdobitniej świadczy, że wejście odbywa się za pośrednictwem Maryi, który wewnątrz kościoła kontynuuje rozdawnictwo łask Bożych. Odniesieniem do Maryi jest także ukazane symetrycznie poniżej kwiaty i owoce, wysypujące się z rogów obfitości - to nawiązanie do wezwań z litanii loretańskiej: „Królowo Anielska”, „Proroków”, „Wyznawców” i „Dziewic”.
Program ideowy fasady jest kontynuowany wewnątrz bazyliki, i tu łączący mariologię z chrystologią. W ołtarzu głównym, który przykuwa wzrok po wejściu bazyliki, szczególnie wyeksponowana ikona Matki Bożej. Maryja Wniebowzięta, wybrana przez Boga ziemska matka Jezusa, jest patronką świątyni. Wnętrze wnętrze eksponuje zasadniczo postać Emmanuela, do przedstawienia jego kultu wykorzystano malowidła, rzeźby. Nawet architekturę. Sześć przęseł nawy głównej nosi imiona, jakimi nazwał Zbawiciela prorok Izajasz, zwany często Piątym Ewangelistą, bo dokładnie przepowiedział jego przyjście w ludzkim ciele: Przedziwny, Doradca, Bóg, Mocny, Ojciec Przyszłego Wieku, Książę Pokoju, te imiona wyryte na przęsłach. Dopełnieniem są malowidła na sklepieniu nawy głównej bazyliki, autorstwa Georga Neunhertza, przedstawiają Maryję, jak dzięki planom boskiego Emmanuela uczestniczyła w planie zbawienia ludzkości, i wprowadzają każdego wchodzącego do kościoła do wielkości jej syna.
Program ideowy bazyliki krzeszowskiej pomyślany jako rodzaj polemiki z protestantami, pomniejszającymi rolę Maryi w dziele zbawienia.

Piszą tekst korzystałem z materiałów: Doroty Kudery; Barbary Skoczylas-Stadnik; Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu; Jana Wrabeckiego; Krzysztofa R. Mazurskiego; Marka Perzyńskiego; Tomasza Jaklewicza; Jana Harasimowicza; Leszka Śliwy; Jolanty Marszałek