Święto św. Andrzeja, brata św. Piotra, ale także patrona wschodnich Kościołów, jest okazją do szczególnej modlitwy o jedność i do refleksji nad wzajemnymi relacjami katolicko-prawosławnymi.

Węzeł rosyjski

Niedawna wizyta mnichów prawosławnych z Rosji w Polsce ożywiła nadzieję na poprawę relacji nie tylko polsko-rosyjskich, lecz także katolicko-prawosławnych. Prasa rozpisywała się o możliwości wspólnego listu biskupów polskich i rosyjskich. Analizując rozmaite inicjatywy katolickie i prawosławne na przestrzeni wielu lat, mamy ciągle do czynienia z zapewnieniem, że pojednanie jest już kwestią najbliższego czasu. Jednak strona prawosławna przez lata wysuwała ciągle nowe przeszkody stojące na drodze pojednania. Przedstawiciele Stolicy Apostolskiej wielokrotnie słyszeli, że na przeszkodzie do spotkania Papieża Jana Pawła II z patriarchą moskiewskim Aleksym II stoją m.in.: popieranie Kościoła greckokatolickiego, powstanie nowych diecezji w Rosji, przyjmowanie ochrzczonych prawosławnych do Kościoła katolickiego, czyli prozelityzm, oraz prowadzenie przez katolików ośrodków wychowawczych dla dzieci prawosławnych.
Na jakim zatem etapie jest dialog między katolikami a prawosławnymi z Rosji? Fakty wskazują na to, że wraz z początkiem pontyfikatu Benedykta XVI oraz przeniesieniem bardzo gorliwego, lecz ostro krytykowanego przez prawosławnych biskupa moskiewskiego abp. Tadeusza Kondrusiewicza do metropolii mińsko-mohylewskiej na Białorusi w 2007 r. nastąpiło polepszenie wzajemnych relacji. Tak, przynajmniej oficjalnie, deklarują obie strony dialogu. Ostatnie znaczące spotkanie miało miejsce 18 września br. w Castel Gandolfo. Benedykt XVI przyjął abp. Hilariona, kierującego Wydziałem Zewnętrznych Kontaktów Kościelnych Patriarchatu Moskiewskiego. Jest to jego pierwsza wizyta w Stolicy Apostolskiej po nominacji na stanowisko odpowiedzialnego za relacje Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego z innymi Kościołami chrześcijańskimi. Kard. Walter Kasper - przewodniczący Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan w wypowiedzi dla Radia Watykańskiego w związku ze spotkaniem Papieża Benedykta XVI z abp. Hilarionem zapewniał o tym, że nareszcie stosunki Stolicy Apostolskiej z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym są nacechowane spokojem, normalne, pozytywne i konstruktywne. - Obie strony zdecydowane są iść naprzód - oświadczył kard. Kasper, zauważając, że spotkanie dowiodło, iż Kościół prawosławny zdecydowany jest zrobić wiele, „co mogłoby pomóc poprawić relacje, a także przezwyciężyć uprzedzenia i opory, jakie istnieją w Rosji w stosunku do Kościoła katolickiego i ekumenizmu”. Natomiast abp Hilarion podkreślał, że pontyfikat Benedykta XVI to najlepszy w historii moment we wzajemnych relacjach między Rosyjskim Kościołem Prawosławnym a Kościołem katolickim.
Ocieplenie we wzajemnych relacjach widać także w samej Moskwie. Dwa razy do roku spotykała się Wspólna Grupa Robocza ds. Rozpatrzenia Problemów w Stosunkach między Kościołem Rzymskokatolickim a Rosyjskim Kościołem Prawosławnym. Powołano ją w lutym 2004 r. i powinna zbierać się w celu omówienia pojawiających się problemów dotyczących stosunków między obu wspólnotami. Ostatni raz, po ponad półtorarocznej przerwie, grupa spotkała się pod Moskwą 28 października 2009 r. w salezjańskim Ośrodku Duchowo-Kulturalnym im. św. Jana Bosko.

Dialog z Konstantynopolem

Dotykając zagadnienia wzajemnych relacji, trzeba pamiętać, że prawosławie w Rosji nie jest wyznacznikiem sposobu myślenia wszystkich prawosławnych Kościołów na świecie, a tym bardziej w Polsce. Lepsze relacje panują między obiema wspólnotami, jeśli chodzi o dialog prowadzony z ramienia patriarchatu ekumenicznego w Konstantynopolu. Ogromne znaczenie przywiązuje Papież Benedykt XVI do dobrych relacji z patriarchą Konstantynopola Bartłomiejem I. Rozpoczęty dialog między Kościołem prawosławnym a katolickim, zapoczątkowany symbolicznym spotkaniem Pawła VI z Atenagorasem I, oficjalnie rozpoczął się 30 lat temu, natomiast 30 listopada 1979 r. Jan Paweł II i patriarcha Konstantynopola Dimitrios na zakończenie wizyty Papieża w Stambule uzgodnili rozpoczęcie dialogu. W następnym roku na greckich wyspach Patmos i Rodos po raz pierwszy zebrała się Międzynarodowa Komisja Mieszana ds. Dialogu Teologicznego między Kościołem Katolickim a Prawosławnym. Do 1993 r. Komisja spotykała się średnio co dwa lata. Zaczęły pojawiać się coraz większe trudności wysuwane przez stronę prawosławną. Był to okres odradzania się wolności religijnej w krajach byłego bloku komunistycznego i oskarżano Kościół katolicki, że wykorzystuje swą organizacyjną i materialną siłę, by zająć terytoria „tradycyjnie prawosławne”. W wyniku oskarżeń dialog ustał na wiele lat. Dodatkowo relacje uległy komplikacji po odrodzeniu się Kościoła greckokatolickiego. Obie strony stosowały siłowe metody do egzekwowania własności i wzajemne oskarżenia o współpracę z komunistami. Napięć nie usunęło nawet wspólne potępienie unionizmu przez Kościół katolicki i prawosławny na VII posiedzeniu wspólnej komisji w 1993 i 1994 r. Spotkania zostały wznowione dopiero w 2005 r.
Ostatnie - jedenaste spotkanie komisji odbyło się w dniach 16-23 października 2009 r. na Cyprze. Tematem sesji była rola biskupa Rzymu w komunii Kościoła powszechnego pierwszego tysiąclecia. Komentując dla Radia Watykańskiego zakończone spotkanie, kard. Walter Kasper stwierdził, że rezultatem sesji jest niewielki postęp we wzajemnych relacjach, choć podkreślił serdeczne przyjęcie i przyjazną atmosferę spotkania.
Znaczącym owocem spotkania była jednak obecność przedstawicieli rosyjskiego prawosławia. Często brak pełnej reprezentacji prawosławia jest przyczyną, że dialog nie rozwija się pomyślnie. Konflikty wewnątrzprawosławne, np. między patriarchatem rosyjskim a estońskim odnośnie do autokefalii, gruzińskim na tle zakończonej wojny, ukraińskim, gdzie istnieją trzy wspólnoty prawosławne, z pewnością nie ułatwiają dialogu. Również relacje między Konstantynopolem a Moskwą od dłuższego czasu nie są dobre.

Orientalne Kościoły przedchalcedońskie

Nieustanne otwarcie Kościoła katolickiego na dialog zaowocowało bardzo dobrymi relacjami ze wspólnotami przedchalcedońskimi: koptyjską, etiopską, syryjską, ormiańską i malankarską. Nie są one w jedności z Kościołami prawosławnym i katolickim, ale są częścią wschodniej tradycji liturgicznej. Obie wspólnoty: katolicka i orientalna próbują wzajemnie sobie pomagać w obliczu problemów, jakie wynikają z sytuacji na Bliskim Wschodzie.

Przyszłość relacji

Papież Benedykt XVI zachęca do gorliwego poszukiwania dróg pojednania. Wspólne świadectwo wiary w Boga, obrona życia i jego godności to wartości, które w zsekularyzowanym świecie, gdzie materializm praktyczny i relatywizm moralny zabija ducha, sprawiają, że Kościół katolicki i wspólnoty Kościołów wschodnich mogą owocnie współpracować. Dziś bardziej niż kiedykolwiek trzeba szukać tego, co łączy, a nie tego, co dzieli.