Początkowo Franciszek chciał zająć się najpierw uproszczeniem struktur kurialnych, jednak – jak sam przyznał – pilniejszym okazało się uporządkowanie finansów i spraw gospodarczych Stolicy Apostolskiej.

Przejrzystość finansów

Pierwszym krokiem była reforma Instytutu Dzieł Religijnych (IOR), potocznie zwanego bankiem watykańskim. Niemiecki finansista Ernst von Freyberg, który w 2013 r. stanął na jego czele, rozpoczął wielkie czyszczenie tej instytucji z pomocą amerykańskiej firmy doradczej Promontory International. Zamknięto około 1250 spośród 19 tys. kont. Ich posiadaczami okazały się bowiem osoby, które nie mają lub nie powinny mieć prawa do konta w IOR albo też nie mają związku z funkcjonowaniem Państwa Watykańskiego.

Rozważano nawet zamknięcie IOR, jednak papież potwierdził, że nadal będzie istniał, wypracowując zysk przeznaczany na pomoc ubogim i szerzenie wiary na świecie. Ostatecznie ustalono, że „prawdziwym bankiem watykańskim” będzie od tej pory Administracja Dóbr Stolicy Apostolskiej (APSA, która jeszcze w tym roku otrzyma radę nadzorczą), zaś zarządzanie funduszami będzie „transparentne i zgodne ze standardami międzynarodowymi”. W lipcu 2014 r. mianowano nowe kierownictwo IOR, które przez najbliższe trzy lata ma dokonać rewizji jego statutów, dążąc do umocnienia jego podstaw biznesowych, stopniowego przeniesienia zarządzania aktywami do nowo utworzonego centralnego Watykańskiego Zarządu Aktywami i skoncentrowania się IOR na doradztwie finansowym i usługach płatniczych dla duchowieństwa, zgromadzeń zakonnych, diecezji oraz pracowników świeckich Watykanu.

W przeszłości IOR spotykał się z krytyką z powodu transferu kapitałów wartości setek milionów euro do Szwajcarii i innych krajów. Dlatego postawił sobie za cel zero tolerancji dla każdej podejrzanej transakcji. – Nie jesteśmy bankiem, nie dążymy do osiągnięcia zysku, każdy grosz nadwyżki powinien służyć Stolicy Apostolskiej. Musimy być czyści pod każdym względem – deklarował prezes. Po raz pierwszy też IOR ujawnił swoje bilanse.

Franciszek ustanowił też Komitet Bezpieczeństwa Finansowego. Jego zadaniem jest koordynacja działalności kompetentnych władz Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego m.in. w dziedzinie zapobiegania i przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy. Jest to kontynuacja działań podejmowanych jeszcze przez Benedykta XVI. Znacząco wzmocniono instrumenty prawne w skutecznej walce z przestępstwami finansowymi, a także rozwinięto współpracę międzynarodową odpowiednich urzędów watykańskich z ich partnerami zagranicznymi. Ponadto ulepszono monitoring potencjalnych nieprawidłowości finansowych. Zdaniem prezesa watykańskiego Urzędu Informacji Finansowej René Brülharta „dziś funkcjonuje prawidłowy system zapobiegania przestępstwom finansowym i ich zwalczania”, który „odpowiada standardom międzynarodowym”.

Reforma struktur gospodarczych

Jej celem jest uproszczenie istniejących struktur zarządzania oraz poprawa koordynacji i nadzoru w całej Stolicy Apostolskiej i Państwie Watykańskim. Ma to doprowadzić do większej przejrzystości i lepszej kontroli wydatków, zgodnie z normami obowiązującymi w świecie finansów, co pozwoli również na lepsze wykorzystanie zasobów.

Najpierw w lipcu 2013 r. Franciszek utworzył Papieską Komisję ds. Organizacji Struktury Ekonomiczno-Administracyjnej Stolicy Apostolskiej, której zadaniem jest wypracowanie rozwiązań w kwestii lepszego zarządzania finansami, nieruchomościami, przejrzystości przy zakupie dóbr i zamawianiu usług, zapobiegania marnotrawstwu środków itp. W skład ośmioosobowej komisji weszli eksperci w kwestiach prawnych, ekonomicznych, finansowych i organizacyjnych. Przewodniczącym został 57-letni Maltańczyk Joseph Zahra.

Z kolei w lutym 2014 r. papież ustanowił Sekretariat ds. Gospodarczych, mający władzę nad działaniami administracyjnymi i gospodarczymi Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego, odpowiedzialny m.in. za przygotowanie ich dorocznego budżetu, a także za planowanie finansowe, zarządzanie zasobami ludzkimi, zaopatrzenie itp. Na jego czele stanął kard. George Pell z Australii. Sekretariat wdrażać będzie dyrektywy Rady ds. Gospodarczych, składającej się z 15 członków, w tym ośmiu kardynałów i biskupów, odzwierciedlających powszechność Kościoła, oraz siedmiu ekspertów świeckich różnych narodowości o uznanych kompetencjach (kieruje nią kard. Reinhard Marx).

W 2015 r. mianowany zostanie także audytor generalny, odpowiedzialny jedynie przed papieżem, mający uprawnienia do przeprowadzania audytów wszystkich instytucji Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego. Wspierać go mają dwaj audytorzy pomocniczy.

Ponadto w lipcu 2014 r. zdecydowano o włączeniu sekcji zwyczajnej APSA do Sekretariatu ds. Gospodarczych oraz utworzono dwa komitety: jeden, który zbada sytuację funduszu emerytalnego, oraz drugi, który wypracuje reformę funkcjonowania watykańskich mediów.

Podczas przeglądu instytucji watykańskich okazało się, że sytuacja finansowa Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego jest lepsza, niż sądzono dotychczas, a poszczególne dykasterie dysponują aktywami o wartości ponad 1,5 mld dol., o których nie wiedziano wcześniej z powodu niewydolnego systemu raportowania. – Po raz pierwszy uzyskaliśmy kompleksowy i jak jesteśmy przekonani, dokładny obraz tego, co się dzieje w gospodarce watykańskiej – stwierdził w lutym br. kard. Pell. Przyznał, że prace nad uporządkowaniem finansów watykańskich napotykały na przeszkody, ale momentem decydującym było zatwierdzenie przez papieża Franciszka wieku procedur zarządzania pieniędzmi zgodnych z najlepszymi praktykami międzynarodowymi. Zapowiedział też wprowadzenie w życie obowiązku przedstawiania przez poszczególne urzędy kwartalnych raportów z realizacji budżetu.

Łączenie urzędów

Jednym z pierwszych posunięć nowego papieża było utworzenie 13 kwietnia 2013 r. ośmioosobowej (obecnie dziewięcioosobowej) Rady Kardynałów, która ma mu doradzać w rządzeniu Kościołem i przygotować reformę Kurii Rzymskiej (koordynatorem jest kard. Óscar Rodríguez Maradiaga z Hondurasu, a sekretarzem bp Marcello Semeraro). Rada (zwana K-9) odbyła dotychczas osiem kilkudniowych sesji. Przedmiotem jej obrad były m.in. procedury mianowania biskupów i funkcjonowanie nuncjatur apostolskich. Dokonano przeglądu kompetencji poszczególnych urzędów kurialnych, zastanawiając się nad ewentualnym połączeniem niektórych z nich.

Prawdopodobnie powstaną dwie nowe kongregacje: jedna łącząca dotychczasowe kompetencje papieskich rad ds. świeckich, rodziny i Papieskiej Akademii Życia, druga zaś rad zajmujących się kwestiami społecznymi: Iustitia et Pax, Cor Unum oraz ds. migrantów i podróżujących oraz ds. służby zdrowia, zaś w jej ramach mogłaby powstać sekcja zajmująca się ochroną środowiska, w tym ekologią człowieka. Wciąż otwartym pytaniem pozostaje przyszła autonomia papieskich akademii.

Żadna decyzja w sprawie łączenia urzędów kurialnych jeszcze nie zapadła, zaś ostateczna reforma Kurii spodziewana jest dopiero w 2016 r. Jednak nie sama zmiana struktur jest w niej najważniejsza. Papież chce, aby Kuria i wszyscy pracownicy Watykanu dawali konsekwentne świadectwo Ewangelii, dlatego trzeba skończyć z karierowiczostwem i żądzą władzy – podkreśla kard. Gérald Lacroix z Kanady.