Ks. Marcin Gołębiewski: W przebieg powstania styczniowego wpisuje się bitwa pod Węgrowem. Mówi się, że jest ona kluczowa w tym niepodległościowym zrywie. Jakiej jest jej znaczenie?

Roman Postek: Bitwa pod Węgrowem na Podlasiu zaliczana jest do największych batalii powstania styczniowego. Należy ją uznać za taktyczny sukces słabo uzbrojonych powstańców, którzy skutecznie stawili czoła zawodowej armii. Rosjanie nie osiągnęli głównego celu: zniszczenia przeciwnika i sami ponieśli ciężkie straty. Najważniejsze jednak było znaczenie propagandowe tej bitwy. Pod wrażeniem bohaterstwa i poświęcenia kosynierów znany francuski poeta Henri August Barbier napisał poemat Charge de Wengrow opublikowany 13 marca 1863 r. w paryskim czasopiśmie Revue de Deux Mondes. Autor porównał ich do Spartan Leonidasa, którzy pod Termopilami poświecili swoje życie dla ojczyzny. Olśniewający akt męstwa, jakim był atak kosynierów na armaty, stał się skutecznym antidotum na działania propagandowe strony rosyjskiej. Polscy powstańcy stali się romantycznym symbolem walki o wolność i wartości Zachodu przeciw wschodniej tyranii despotycznego cara, który chciał, aby opinia światowa widziała w nich pospolitych bandytów. Sława bitwy węgrowskiej, nazwanej „Polskimi Termopilami” rozeszła się szerokim echem w całej Europie, stając się tematem licznych dzieł plastycznych i literackich. Pisali o niej m.in. Maria Konopnicka i Cyprian Kamil Norwid.

Proszę przypomnieć przebieg bitwy i jej głównych bohaterów.

W bitwie wzięło udział 3500 powstańców dowodzonych przez Jana Matlińskiego ps. Janko Sokoła i Władysława Jabłonowskiego ps. Genueńczyk. Rosyjskie władze w Warszawie obawiające się, że powstańcy zajmą Siedlce, opracowały plan zdławienia „buntu na Podlasiu”. Na Węgrów uderzyć miała grupa gen. Krüdenera licząca łącznie 2500 ludzi i 6 dział, podzielona na dwie kolumny pod dowództwem płk. Bontempsa i płk. Kriwonosowa, przewieziona koleją do stacji Łochów i Małkinia. Okrążenie miasta zamknąć miał płk. Papaafanasopuło z tysiącem żołnierzy i 4 działami z garnizonu siedleckiego. W dniach poprzedzających bitwę doszło do starć z Rosjanami pod Mokobodami i Szarutami. W nocy z 2 na 3 lutego pod Ludwinowem oddział 1000 kosynierów odparł nadciągającą z Łochowa kolumnę Bontempsa. Kolumna Papaafanasopuło dotarła rankiem, 3 lutego, na przedpola Węgrowa i ostrzelała miasto z armat. Dowódcy polscy poinformowani o nadciągających kolejnych oddziałach wroga, zarządzili odwrót z miasta gościńcem sokołowskim. Kiedy ariergardę tej grupy zatrzymała szarża jazdy rosyjskiej, do ataku ruszyło 400 kosynierów, którzy z niezwykłą brawurą przebili się aż do stanowisk dział, lecz w końcu zostali odparci przez dwukrotnie liczniejsze siły wroga. Poświęcenie kosynierów ocaliło główne siły powstańcze, które wycofały się na Miedznę i Sterdyń, omijając kolumnę Kriwonosowa.

Dziś bitwę upamiętnia pomnik stojący na obrzeżach miasta Węgrowa. Jaka jest historia jego powstania?

W historii lokalnej żywa jest legenda bitwy i bohaterskich powstańców. W 1917 r., po ewakuacji władz rosyjskich w czasie I wojny światowej, mieszkańcy Węgrowa zawiązali komitet budowy pomnika bohaterów pochowanych w zbiorowej mogile na pobojowisku. Ze składek ufundowano monument, którego głównym elementem jest głaz narzutowy o wadze 10 ton. Mieszkańcy Węgrowa i okolicznych wsi własnymi rękami przyciągnęli ten ogromny kamień przesuwany na okrąglakach. Pokonanie dystansu ponad 4 km trwało ok. 9 miesięcy. Pracowano tylko w niedziele po Mszy św., ofiarowując wolny czas i wysiłek jako ofiarę pamięci dla poległych bohaterów. Prace kamieniarskie wykonał znany warszawski zakład Bolesława Sypniewskiego, twórcy pomnika Piłsudskich na wileńskiej Rossie. W rocznicę bitwy, pod pomnikiem, na grobach powstańczych odbywają się uroczystości jej poświęcone z udziałem mieszkańców, władz samorządowych i centralnych. Tradycją jest składanie ślubowania przez nowych harcerzy. Dla upamiętnienia powstańców powstają wydawnictwa, organizowane są wystawy, koncerty, sesje naukowe, rekonstrukcje historyczne bitwy. Pamięć o bohaterach z 1863 r. żyje i trwa. Bez nich nie byłoby niepodległej Polski.