Tradycyjna dawniej u nas lista grzechów głównych brzmiała: pycha, chciwość, nieczystość, zazdrość, nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, gniew, lenistwo. Obecnie oficjalny Katechizm Kościoła Katolickiego wylicza je tak: „pycha, chciwość, zazdrość, gniew, nieczystość, łakomstwo, lenistwo lub znużenie duchowe” (n. 1866).

Od razu zauważamy, że nie ma na tej liście najcięższych grzechów, takich jak zabójstwo czy inne czyny kryminalne. Dlaczego? Słowo „główny” pochodzi od „głowa”. Chodziło więc pierwotnie o grzechy, które są jakby głową kierującą innymi grzechami jak częściami ciała. Są wyżej nad innymi, panują nad nimi. Po łacinie (peccata capitalia) to skojarzenie było bardziej wyraziste.

W dzisiejszym języku powiedzielibyśmy zapewne o siedmiu głównych wadach. Można by mówić również o złych i grzesznych postawach. Z nich bowiem wynikają konkretne grzechy, pojedyncze złe czyny sprzeczne z Bożym i naturalnym prawem, np. z chciwości biorą się kradzieże czy oszustwa.

W Biblii

Pouczenia moralne w Piśmie Świętym przybierają najczęściej postać przykazań. Te zakazują konkretnych złych czynów, a zalecają dobre. Biblia wymienia jednak wielokrotnie także wady z powyższej listy, przy czym można dostrzec, że chodzi o takie cechy i postawy, które prowadzą ludzi do dalszych grzechów. Na przykład pycha: „Na chorobę pyszałka nie ma lekarstwa, albowiem nasienie zła zapuściło w nim korzenie” (Syr 3, 26-28). Potem chciwość: „Korzeniem wszelkiego zła jest chciwość pieniędzy” (1 Tm 6, 10). Wady główne są jakby korzeniami grzechów.

Następna z kolei – nieczystość może mieć dwa znaczenia. Zasadniczo oznacza skalanie duszy przez zło i to, co jest ziemskie, przeciwstawne świętości (dlatego złe duchy są „nieczyste”). W Starym Testamencie chodzi zwykle o zmazę rytualną. Obecnie bardzo często zawęża się to pojęcie do grzechów w sferze płci, chociaż Biblia tego nie uzasadnia. Cytowano tutaj słowa z Listu do Efezjan (por. 4, 19), ale tam w oryginale jest mowa o rozpasaniu, gr. aselgeia, czyli o braku hamulców, oraz o „uczynkach nieczystych”, co ma szerszy sens. Skądinąd grzechy tego rodzaju są potępiane pod nazwą rozpusty oraz cudzołóstwa.

Zazdrość i zawiść są często ganione. Ta wada „sąsiaduje” z nienawiścią i gniewem (por. Prz 6, 34; Koh 9, 6). Dalej Biblia, oczywiście, potępia łakomstwo (Syr 31, 16-20) i pijaństwo: „Pijaństwo powiększa szał głupiego” (31, 30); w Ewangelii wg św. Łukasza czytamy, że pijaństwo i obżarstwo czynią serce ociężałym (por. 21, 34); szczególnie rażące jest objadanie się, gdy inni głodują (por. Łk 16, 19-31).

Z siedmiu grzechów głównych najczęściej mowa jest w Biblii o gniewie. Gniew wobec zła jest uzasadniony, sam Bóg się gniewa, ale nieraz skutki gniewu okazują się zgubne, gdy prowadzi on do zbrodni (por. Tb 1, 18). Nad gniewem należy panować (por. Prz 19, 11). A na lenistwo Biblia reaguje drwiną: „Leń jak krowi nawóz, kto się go dotknie, otrząśnie rękę” (por. Syr 22, 2); „Kto nie chce pracować, nie powinien też jeść” (por. 2 Tes 3, 10).

Pismo Święte wymienia również inne wady prowadzące do grzechu, szczególnie głupotę (o której pisałem już wcześniej na łamach Niedzieli). A chociaż nie zawiera ono wykazu podobnego do podanej na początku listy grzechów głównych, przedstawia jednak wielokrotnie spisy grzechów i wad, których należy unikać.

Pierwsze ich wyliczenia mamy w Starym Testamencie (por. Pwt 27, 15-26; Mdr 14, 25-26; Oz 4, 2), w Nowym zaś znajdziemy kilkanaście takich „katalogów”. Jezus powiedział: „Z wnętrza bowiem, z serca ludzkiego pochodzą złe myśli, nierząd, kradzieże, zabójstwa, cudzołóstwa, chciwość, przewrotność, podstęp, wyuzdanie, zazdrość, obelgi, pycha, głupota” (Mk 7, 21-22; por. też listy: Rz 1, 29-31; 13, 13; 1 Kor 5, 10-11; 6, 9-10; 2 Kor 12, 20; Ga 5, 19-20; Ef 4, 31; Ga 3, 8; 1 Tm 6, 4; 2 Tm 3, 2-4; 1 P 2, 1).

Starożytność i późniejszy okres

Nauki moralne w świecie greckim i rzymskim w dużym stopniu skupiały się na kształceniu zalet (czyli „cnót”) i zwalczaniu wad. Wady wytykano jako przeciwieństwo lub brak zalety, np. tchórzostwo to brak odwagi. Powstawały też ich spisy. Za główne wady uchodziły: głupota, niesprawiedliwość, tchórzostwo i nieumiarkowanie (Chryzyp), choć wymieniano i inne. O wadach pisali filozofowie stoiccy oraz inni pisarze i mówcy, którzy podejmowali tematykę moralną (w czasach Nowego Testamentu Dion Chryzostom i Plutarch).

Nawiązywali do tego już starożytni autorzy żydowscy (wykaz aż 147 wad u Filona z Aleksandrii). W chrześcijaństwie tworzono rozmaite listy groźnych słabości. I tak mnich św. Ewagriusz z Pontu w IV wieku w dziełku Praktikos wyliczył ich osiem. Były to: łakomstwo, rozpusta, chciwość pieniędzy, smutek (depresja), gniew, lenistwo (bezczynność), próżność i pycha. Kojarzył je z podszeptami poszczególnych demonów. Po łacinie przedstawił tę koncepcję Jan Kasjan. Liczba siedem powstała potem po utożsamieniu próżności i pychy (Jan Klimak) albo w wyniku innych przekształceń. Chrześcijański poeta łaciński Prudencjusz napisał w V wieku poemat symboliczny Psychomachia o walce cnót z wadami.

Na późniejsze czasy największy wpływ wywarł papież św. Grzegorz I Wielki, który w VI wieku ustalił listę siedmiu grzechów głównych, zaczynając od pychy – co stało się odtąd zasadą. Kolejność i interpretacja pozycji z tej listy trochę się jednak przez wieki zmieniały. U Grzegorza jest pięć wad duchowych (pycha – superbia; gniew – ira; zazdrość – invidia; skąpstwo – avaritia; lenistwo – acedia) oraz dwie cielesne (łakomstwo – gula i zamiłowanie do zbytku – luxuria).

Było to na różne sposoby powtarzane w średniowieczu. W Boskiej komedii (XIV wiek) Dante pokazał kary dla grzeszników ulegających tym wadom. U niego też jest ich siedem: pycha (połączona z samolubstwem), zazdrość, gniew, lenistwo (łączone z biernością), skąpstwo (znak chciwości), łakomstwo, pożądliwość (widziana jako deprawacja miłości).

Sztuka

Rozważanie zalet i wad inspirowało nie tylko literaturę, lecz także malarstwo i rzeźbę. W starożytności mamy przedstawienia wad jako kobiet ubranych na czarno, a zalet – jako kobiet ubranych na biało. Siedem cnót i siedem wad pokazywano na sposób alegoryczny, np. pychę jako kobietę przeglądającą się w lustrze trzymanym przez diabła, a chciwość jako sędziego przyjmującego sutą łapówkę. Gdy wada trzyma instrument muzyczny, położenie rąk wskazuje, że gra źle i fałszywie.

Siedem grzechów głównych namalował np. Hieronim Bosch (Muzeum Prado w Madrycie). Zestawienia cnót i wad można zobaczyć na obrazach we Włoszech: w kaplicy Scrovegnich w Padwie; w ratuszu w Sienie... Powstało też wiele utworów muzycznych nawiązujących do nich. Siedem grzechów głównych zawędrowało nawet, choć w formie zniekształconej, do japońskiego komiksu – mangi.

*

Temat siedmiu grzechów głównych należy zasadniczo do duchowości chrześcijańskiej. Pomaga nam więc w rachunku sumienia i spowiedzi. Wiele wieków doświadczenia ludzi przed nami pozwoliło wskazać te wady, które mają szczególne znaczenie i największy wpływ. Często się powtarzają i choć dany człowiek nie wszystkim tym wadom ulega, na pewno też nie jest od nich wolny. Listy wad pomagają dostrzec nasze słabe punkty.