Jak w świetle ustawy o leczeniu niepłodności wygląda kwestia zrzekania się i nabywania praw ojcowskich? Zdaniem pytanych przez KAI ekspertów, ustawa niesie ze sobą niebezpieczeństwo wielu nadużyć, na które w trakcie prac nad tym dokumentem z premedytacją przyzwolono.

Kontrowersyjne ojcostwo

W ustawie ustalono różnicę między dawstwem partnerskim (osób w związku małżeńskim lub we wspólnym pożyciu) nasienia, zarodków lub komórek rozrodczych i dawstwem innym niż partnerskie, polegającym na otrzymaniu komórek rozrodczych bądź zarodka od innych osób. Istnieją liczne kontrowersje związane są z tym drugim typem przekazania materiału genetycznego.

Powstaje bowiem pytanie, czy mężczyzna, który - w świetle ustawy o leczeniu niepłodności - zgodzi się w wyniku dawstwa innego niż partnerskie na przeniesienie nasienia do ciała biorczyni, nabywa jednocześnie - wraz z podpisaniem stosownego oświadczenia o zgodzie - prawa ojcowskie, czy też ta procedura nie musi wcale oznaczać uznania ojcostwa?

Okazuje się, że procedura dawstwa innego niż partnerskie nie oznacza uznania ojcostwa przez dawcę nasienia. Co więcej, uznanie przez niego ojcostwa na gruncie ustawy o leczeniu niepłodności jest wręcz wykluczone. Stanowi o tym wyraźnie treść art. 30 pkt 5b, który wskazuje, że komórki rozrodcze mogą być pobierane od dawcy w celu dawstwa innego niż partnerskie przy zachowaniu określonych warunków. Jednym z nich jest to, by kandydat na dawcę został przed wyrażeniem zgody szczegółowo poinformowany o braku jakichkolwiek praw wobec dziecka, które urodzi się w wyniku procedury in vitro.

"Oświadczenie dawcy nasienia (przy dawstwie innym niż partnerskie) ma jedynie charakter zgody na dysponowanie swoim nasieniem przy jednoczesnym zrzeczeniu się dalszych praw względem ewentualnie poczętego dziecka, wynikających z prawa rodzinnego. Na mocy ustawy o leczeniu niepłodności dawstwo nasienia nie jest w ogóle powiązane z dotychczasowymi konsekwencjami prawnymi, gdzie wręcz zasadnym byłoby rozpatrywanie domniemań dotyczących ojcostwa" - wyjaśniają dr Tymoteusz Zych i Karina Walinowicz, analitycy Instytutu na rzecz Kultury Prawnej "Ordo Iuris".

Ustawa o leczeniu niepłodności eliminuje traktowanie dawcy jako potencjalnego ojca dziecka w świetle prawa. - Mimo, że bezsprzecznie będzie on biologicznym ojcem dziecka, jest on expressis verbis pozbawiony wszelkich wynikających z prawa rodzinnego praw i obowiązków wobec niego. W konsekwencji, także dziecko pozbawione jest analogicznego uprawnienia wobec swojego biologicznego ojca, którego tożsamości nigdy nie będzie mogło poznać. Uprawnienia do identyfikacji biologicznego ojca nie będzie posiadać także matka dziecka (określona w ustawie jako biorczyni), która zawsze w przypadku dawstwa inne niż partnerskie musi być anonimowa wobec biologicznego ojca - wyjaśniają analitycy.

Bez prawa do tożsamości?

Sytuacja prawna dziecka urodzonego w wyniku zapłodnienia in vitro przy zastosowaniu procedury dawstwa innego niż partnerskie będzie dużo mniej korzystna niż dziecka poczętego w inny sposób, w tym w procedurze dawstwa partnerskiego. Zasadniczym problemem jest zasada anonimowości dawcy nasienia, której wprowadzenie spowoduje, że w świetle prawa dzieci te będą narażone na nierówne traktowane oraz słabszą ochronę ich interesów, w tym praw, których gwarancje zawarte zostały w dokumentach międzynarodowych.

Dzieci poczęte w procedurze dawstwa anonimowego będą pozbawione prawa do poznania tożsamości własnych rodziców, które zgodnie z obowiązującym prawem jest na gruncie Konstytucji RP konsekwencją prawa do poznania własnej osoby, które z kolei gwarantowane jest przede wszystkim przez przepisy art. 30 (godność człowieka), art. 47 (ochrona życia prywatnego oraz prawo do decydowania o swoim życiu osobistym) oraz art. 72 (ochrona praw dziecka).

Zarazem konsekwentne orzecznictwo polskich sądów potwierdza, że najpełniejsza realizacja zasady dobra dziecka dokonywać się może poprzez zapewnienie możliwości jego wychowania w rodzinie, przede wszystkim w rodzinie naturalnej, a więc poprzez pieczę rodzicielską sprawowaną przez osoby związane z dzieckiem więzią biologiczną.

Zgodnie z art. 38 ustawy, po osiągnięciu pełnoletniości dziecko będzie mogło poznać jedynie rok i miejsce urodzenia dawcy oraz informacje na temat stanu jego zdrowia, czyli wyniki badań lekarskich i laboratoryjnych, którym był poddany przed pobraniem komórek rozrodczych. Dane dotyczące stanu zdrowia będzie mógł także poznać prawny przedstawiciel osoby zainteresowanej (dziecka) po złożeniu odpowiedniego wniosku, w którym uzasadni, że jest to konieczne "do uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia" lub ze względu zdrowia tego dziecka.

Sąd Najwyższy zignorowany

Gdy ustawa o leczeniu niepłodności wejdzie w życie, regulacje dotyczące domniemania ojcostwa, procedury jego uznania czy zaprzeczenia w kontekście procedury in vitro zostaną wyłączone ze stosowania, a w ich miejsce stosowane będą przepisy ustawy o leczeniu niepłodności.

Chodzi tu o odniesienie w ustawie do art. 75 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyjaśniający kwestie uznania ojcostwa. Nie będzie on jednak stosowany, gdyż razem z ustawą o leczeniu niepłodności wejdzie w życie nowy przepis k.r.o. - art. 751. Kontrowersja polega na tym, że wprowadzony zostanie za jego pośrednictwem nowy, skrajnie uproszczony tryb uznania ojcostwa na podstawie dwóch oświadczeń, który stanowi odstępstwo od zasad polskiego prawa rodzinnego i może umożliwić daleko idące nadużycia.

Zgodnie z treścią art. 751 k.r.o., do uznania ojcostwa dziecka poczętego wskutek zabiegu sztucznego zapłodnienia wystarczyć będzie złożenie przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego dwóch oświadczeń. Jedno to oświadczenie matki surogatki, drugie zaś to oświadczenie mężczyzny, którego wskaże ona jako ojca.

W trakcie prac nad ustawą Sejm został o tym kontrowersyjnym rozwiązaniu poinformowany w opinii Sądu Najwyższego. Jednak komisja zajmująca się tym projektem całkowicie to zignorowała.

Zdaniem SN, rozwiązanie to „pozostawia wykreowanie rodzinnego stosunku prawnego ojcostwa pomiędzy osobami obcymi poza wszelką kontrolą”. Sąd Najwyższy w swej opinii wzywał Sejm do poważnego przemyślenia tego, czy rzeczywiście chce wprowadzać rozwiązanie kreujące „stosunek ojcowski mężczyzny, od którego dziecko nie pochodzi, który nie jest mężem matki w przypadku urodzenia dziecka wskutek zastosowania procedury medycznie wspomaganej prokreacji” (s. 15).

W praktyce - wskazują eksperci Instytutu "Ordo Iuris" - przepis ten umożliwi uzyskanie prawnego statusu ojca mężczyźnie, który nie jest genetycznie spokrewniony z dzieckiem. Stanie się tak na podstawie oświadczenia kobiety, którego prawdziwości nie sposób będzie zweryfikować.

Jeśli art. 751 k.r.o. wejdzie w życie, w praktyce nic nie będzie stało na przeszkodzie, aby również mężczyzna niebędący partnerem matki mógł zostać przez nią uznany za ojca, pod warunkiem, że wyrazi na to zgodę. "W ten sposób tylnymi drzwiami wprowadza się do polskiego porządku prawnego instytucję macierzyństwa zastępczego (surogacji). Osoby pozostające w związkach jednopłciowych zyskają bowiem prawne narzędzie pozwalające im na wytworzenie stosunku pokrewieństwa między nimi a dzieckiem matki-surogatki. Wystarczy, że złoży ona oświadczenie uznające danego mężczyznę za ojca dziecka" - wyjaśniają analitycy "Ordo Iuris".