CZASY MOJŻESZA: ODNOWA WIARY

Biblia zachowała niewiele wspomnień z epoki Patriarchów. Zaledwie kilka imion i faktów mówiących o postępie wiary. Nawet chronologia jest niepewna z powodu wielkiego skrótu perspektywy. Wiemy tylko, że wkrótce potem historia biblijna przenosi się do Egiptu. Pomijamy tu powody tej migracji i czas jej trwania. Istotne dla nas jest to, że był to trudny okres dziejów zbawienia. Świetna cywilizacja egipska i kruchość małego szczepu przybyszy, jakim jest potomstwo Abrahama. Zachodzi obawa, czy cała ta przygoda wędrówki z Mezopotamii nie zakończy się klęską. Czy Hebrajczycy, jak inne plemiona, nie rozproszą się w niewoli? Ludowi Bożemu grozi eksterminacja. Biblia zachowała wspomnienia o realnym zagrożeniu egzystencji Izraela ze strony faraona: przymusowe roboty budowlane, a nawet rozkaz totalnej zagłady. "Wszystkich nowo narodzonych chłopców Hebrajczyków należy wyrzucić do rzeki, a dziewczynki pozostawić przy życiu" (Wj 1, 22).
Teraz pojawia się Mojżesz. Przypomnijmy jego historię, począwszy od Wj 2. Teksty są świadectwem późniejszej refleksji nad faktami; można jednak odtworzyć istotne dane. Uderza nas zwłaszcza silna osobowość Mojżesza, co ilustruje choćby zabicie Egipcjanina. Świadczy o niej znaczenie, przypisane mu w tradycji Izraela. W czasie pierwszego pobytu na pustyni Mojżesz poślubił córkę kapłana Madianitów. Tam też zapoznał się z Bogiem Abrahama, Izaaka i Jakuba. W jego sercu rodzi się myśl, która dojrzewa w precyzyjny plan. Ten lud, który otrzymał obietnice, nie może trwać w niewoli. Wolą Boga jest jego uwolnienie i zdobycie ziemi, obiecanej Patriarchom. Mojżesz wraca zatem do swych rodaków. Mimo trudności opisanych w Biblii, nastąpi wyjście, ucieczka z Egiptu na pustynię. Droga będzie trudna i długa, lecz owocna dla Mojżesza: ustanowi on wówczas instytucje, które ułatwią ludowi uświadomienie sobie powołania.
Nie można przeceniać roli Mojżesza jako prawodawcy. A jednak to on stopniowo wytycza kierunek narodowej i religijnej orientacji Izraela. Nigdy nie jest on ukazany jako wódz wojskowy. Teksty przypisują mu natomiast organizację szczepów, początki życia kultowego i prawodawstwa. Dzieło Mojżesza będzie później uzupełniane, lecz jego wpływ na początku jest ogromny. Jego pośrednictwo uczyniło z Izraela lud Boży. Był to niewyczerpany kapitał: zawarcie przymierza, prawodawstwo i kult, otwarcie na przyszłość, świadomość Bożej sprawiedliwości, poczucie grzechu...
Mojżesz jest niekwestionowanym twórcą narodu, ale w jakiej mierze był oryginalny? Czy nie zadowolił się adaptacją różnych wpływów, zwłaszcza egipskich, skoro sama Biblia mówi o jego egipskim wykształceniu ( Wj 2, 1-10; Dz 7, 22)? Historycy religii mogą szukać źródeł jego inspiracji. Ale trzeba też uznać, że jego dzieło bazuje przede wszystkim na religijnym doświadczeniu Patriarchów, przechowuje ich tradycje. Historia zbawienia nie zaczyna się od Mojżesza. Stąd kolejne pytanie: czym stała się wiara Abrahama odziedziczona przez Mojżesza?
Wizja krzewu płonącego (Wj 3) należy do najbardziej tajemniczych w Biblii. Centralnym elementem jest tu objawienie Mojżeszowi Bożego imienia - JHWH. Co ono znaczy? Najstarszy teolog biblijny, zwany Jahwistą, wywodzi je od czasownika "być": Ten, który jest tu; który pozostaje wierny swym wybrańcom jako zbawca. Podobnie jak w przypadku Abrahama, niemożliwe jest zrekonstruować mistyczne doświadczenie Mojżesza. Jeśli nawet imię JHWH było w jakiejś formie znane przed Mojżeszem, to dla niego nabrało nowej treści. Ma on świadomość, że objawił mu się Bóg Ojców. JHWH jest więc Bogiem historii, który kieruje losami swego ludu. Mojżesz, a po nim cała historia, dostrzega zatem obecność Boga w nadchodzących wydarzeniach. Warunkiem spełnienia dawnych obietnic będzie przyjęcie tej obecności Boga, uznanie Jego zwierzchności, czyli wiara. Po wiekach tłumacze Biblii na język grecki stanęli przed problemem: Jak oddać w języku pogan tajemnicze imię JHWH, objawione Izraelowi na Synaju? Po długich wahaniach zdecydowano się przetłumaczyć je pojęciem Kyrios, "Pan", stosowanym na określenie Boga Najwyższego również w religiach pogańskich. Było w tej decyzji wyznanie wiary Izraela w suwerenną władzę ich Boga nad całym światem. Odnowienie historii świętej w epoce Mojżesza uzależnione jest od odnowienia wiary, a więc od świadomości Bożej inicjatywy w świecie. Wiara jest przede wszystkim darem Boga, wypływa z Jego wolnej inicjatywy. Od czasów Mojżesza historia Izraela jest konsekwencją i rozwojem tej Bożej inicjatywy. Wiara Izraela będzie się rozwijać i pogłębiać w miarę historycznych doświadczeń.
Pierwszym z tych doświadczeń jest wyjście z Egiptu. Pozornie może się ono wydawać faktem czysto politycznym: grupa uciskana przez imperium uświadamia sobie zagrożenie eksterminacją. Udaje się jej wyrwać spod władzy tyrana (por. dzisiejsze migracje mniejszości etnicznych). Według Biblii, wyjście ma jednak głębsze znaczenie: ponieważ chodzi o lud Boży, Wyjście jest faktem religijnym, ocaleniem przez Boga. To JHWH wykupił swoich z niewoli. Cudowne interwencje Boga, niezależnie od interpretacji historycznych, mają sens ściśle religijny. Od tego Wyjścia JHWH jest Bogiem-Zbawcą Izraela. Wyjście zawsze będzie w wierze Izraela typem (wzorem) przyszłych ocaleń. Do tego faktu będą się odwoływać zapowiedzi powrotu z Babilonii (por. Iz 11, 15n; 40, 3; 41, 17n), a później - odkupienia w Chrystusie (np. 1 Kor 10, 1).
Pobyt na Synaju wiąże się z zawarciem Przymierza. Idea i rzeczywistość Przymierza były powszechnie znane. Szczepy wiązały się wzajemnymi zobowiązaniami. Ten sam obraz ilustruje więź Izraela z Bogiem. JHWH objawił się mu jako Partner, który narzuca obowiązki i gwarantuje opiekę. Rola Mojżesza jest tu istotna. To przede wszystkim on spotyka Boga i daje ludowi udział we własnym doświadczeniu, jak niegdyś w Egipcie. Ostatecznie cały lud angażuje się w Przymierze. Wiara ujęła tę rzeczywistość we wspaniałej scenie (Wj 19n). Już niegdyś Bóg zawarł przymierze z Abrahamem (Rdz 15), teraz przypieczętował je ostatecznie. Bóg i Izrael złączeni są odtąd wspólnym losem! Tę wspólnotę życia symbolizuje skropienie krwią ołtarza i ludu (Wj 24, 5-8). Jest to moment o niepowtarzalnym znaczeniu dla Izraela!
Odtąd Izrael jest ludem "Pana", a "Pan" - Bogiem Izraela. Tradycja wraca ustawicznie do tego faktu. Prorocy przypominają ludowi jego początki. W wielkich momentach historii dokonuje się uroczyste odnowienie Przymierza (Joz 8, 30nn; 2 Krl 23;Ne 8). Tak przygotowuje się realizacja nowego i wiecznego Przymierza, które zapowiada Jr 31, 31nn i Ez 37, 26. "Ja będę ich Bogiem, a oni będą Mi ludem". Taka przyszłość otwiera się przed Izraelem, a jej zarys mamy już na Synaju.
Przymierze suponuje wiarę Mojżesza i ludu. Ale i wiara znajduje w Przymierzu pogłębienie. Np. Przymierze zakłada jedność Izraela. Jedynemu Bogu winno odpowiadać zjednoczenie narodowe. Wiara zatem objawia się jako fakt z istoty wspólnotowy. Ale jedność narodu jest zależna od każdego z jego członków. Wierność albo niewierność jednostki ma wpływ na losy wszystkich; podobnie jedno pokolenie rzutuje na dalsze (por. Wj 20, 5: "Jestem Bogiem zazdrosnym, który karze występek ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia"). Idea odpowiedzialności musi rozwijać się w kierunku odpowiedzialności jednostkowej, ale pierwotna intuicja, mówiąc zbiorowej odpowiedzialności opartej na Przymierzu, nie traci znaczenia nawet po przyjściu Chrystusa.
Przymierze, odnawiając obietnice Boże, odnawia także dynamikę wiary. Na pustyni lud zdołał wytrwać, gdyż wiedział, że podąża do Ziemi Obietnicy, "mlekiem i miodem płynącej". Bo wiedział, że jest dziedzicem obietnic i błogosławieństw Bożych: "Anioła mego poślę przed tobą, aby cię strzegł na twych drogach, i dam ci dojść do miejsca, które ci przygotowałem" (por. Wj 23, 20). Nie da się porównać wiary Abrahama i Mojżesza, by orzec, która z nich była większa wobec Boga! Bóg udziela swej łaski każdemu w innych warunkach, ale zawsze cudownej. Np. dla Mojżesza wiara była niewątpliwie bardzo bogata w doświadczenia. Opatrznościowy fakt wyjścia z Egiptu stał się dla niego gwarancją na przyszłość. Toteż mógł on gorliwie podjąć realizację tej drogi, choć była ona najeżona trudnościami.
Ostatni aspekt tej wiary, ubogaconej przez doświadczenia pustyni. Teksty stale podkreślają, że obietnice Boże są uwarunkowane. Przymierze zawiera zobowiązania, których Izrael musi dotrzymywać. Aby żyć, trzeba zachowywać przykazania Boże.
Dlatego do opisu Przymierza dodany jest tekst Dekalogu ( Wj 20); różne przepisy przeplatają się z opisem. Większość tych tekstów to komentarze opracowane przez tradycję. Izrael jest świadom reguły życia, opartej na przynależności do jedynego Boga.
Jego religia, "jahwizm", to nie płytka teozofia. Wiara przenika całe życie codzienne w najdrobniejszych szczegółach. Całe Przymierze ogarnia idea sprawiedliwości, nie tylko w relacjach iędzyludzkich, ale i w relacji do Boga: "Nie będziesz miał innych bogów obok Mnie!". Jest to kolejna lekcja, której nie wolno Izraelowi zapomnieć!