ŁUKASZ KOT: - Kiedy i gdzie Ksiądz Infułat poznał śp. Jana Zamoyskiego?
KS. INF. JACEK ŻÓRAWSKI: - Poznałem Jana Zamoyskiego w latach 50-tych, po jego wyjściu z więzienia. Ksiądz dziekan Franciszek Zawisza urządzał każdego roku wskazaną prawem liturgicznym uroczystość rocznicy konsekracji kolegiaty zamojskiej. Gromadziła ona wielu wiernych, kolegiata była przepełniona. Msza św. była wtedy odprawiana za budowniczych iüdobrodziejów kolegiaty, dlatego ks. Zawisza zapraszał na nią całą rodzinę Zamoyskich. Wtedy po raz pierwszy poznałem ordynata Jana Zamoyskiego. Pracowałem w Klemensowie - siedzibie Zamoyskich i mieszkałem w pałacu, ich dawnym domu, co spowodowało, że między nami nawiązała się żywsza znajomość, która później przerodziła się w przyjaźń. Gdy zostałem proboszczem iüdziekanem w kolegiacie, mieliśmy okazję często się spotykać.
- Kim był w oczach Księdza Infułata ostatni ordynat Jan Zamoyski? Jak go Ksiądz postrzegał?
- Był to człowiek wielkiego formatu. Mogę powiedzieć, że był człowiekiem, o którym powinno się pisać słowo "człowiek" przez duże "C". Nosił godnie nazwisko swych przodków. A wiemy z historii, że Zamoyscy nigdy Polski nie zdradzali, zawsze jej służyli. Dobro Ojczyzny było ich prawem, mieli je niejako zapisane w swojej krwi. Można ich nazwać prawdziwymi patriotami, choć "patriotyzm" - to za mało. Była w nich miłość Ojczyzny okazywana postawą, czynami. Dużo by można o tym mówić.
- A jak ta miłość przejawiała się w życiu ordynata Jana Zamoyskiego?
- Jan Zamoyski został XVI ordynatem po śmierci swego ojca Maurycego, na krótko przed wybuchem wojny w maju 1939 r. W kolegiacie złożył przysięgę na wierność statutom ordynacji, tak jak to czynili wszyscy jego poprzednicy. Póź-niej wojna, konfiskata dóbr ordynacji, aresztowanie i więzienie uniemożliwiły ordynatowi służbę Ojczyźnie iüoddanie jej swych możliwości. Niemniej, w zmienionych warunkach, nie znanych dotąd ordynatom, Jan Zamoyski zapisał swym życiem i działalnością piękną kartę historii Zamojszczyzny i narodu.
- Co sprawiło, że zasłużył na tak wysoką ocenę?
- Odpowiedź na to pytanie byłaby bardzo długa. To temat rzeka... Przytoczę tylko kilka przykładów. W chwili wybuchu wojny znalazł się jako oficer rezerwy w szeregach Wojska Polskiego broniącego kraju. Brał czynny udział, odznaczając się odwagą w wojnie obronnej, w walce z najeźdźcą. Po przegranej kampanii wrześniowej wrócił do siebie, do Zwierzyńca, gdzie mieszkał i tam czynił wszystko, co mógł, by służyć sprawie polskiej. Pomagał każdemu, komu pomoc była potrzebna - materialna i inna, ważniejsza - ratowanie życia. Należał do struktur AK, w swoich dobrach przyjmował i dawał pracę lub schronienie wszystkim zagrożonym aresztowaniem. Przyjął i ukrywał do końca wojny lotników francuskich, którzy dzięki niemu przeżyli wojnę i wrócili do Francji. Apogeum jego działania znalazło wyraz w uratowaniu kilkuset dzieci z obozu przejściowego w Zwierzyńcu, w czasie wysiedlania zamojskich wsi. Dzięki swej odwadze iüzdeterminowaniu, z narażeniem własnego życia, udało mu się uzyskać w Lublinie u władz hitlerowskich zwolnienie z obozu kilkuset dzieci, które były dziesiątkowane przez choroby iünieludzkie warunki życia. Dzieci te Zamoyski wraz ze swoją żoną Różą przyjął pod swoją opiekę, umieścił w różnych rodzinach ordynacji.
- Jakie losy spotkały Ordynata i jego rodzinę po wojnie?
- Komunistyczne władze Polski w ramach reformy rolnej skonfiskowały mu wszelkie dobra. Ordynacja przestała istnieć. Jan Zamoyski znalazł się bez dachu nad głową iüśrodków do życia. Co więcej, został aresztowany, poddany torturom w czasie przesłuchań iüskazany na długoletnie więzienie. Na procesie pokazowym zeznawał świadek, młody oficer Polski Ludowej, taki - jak mówiono - "nie matura, lecz chęć szczera zrobi z ciebie oficera". Syn fornala, wychowany w czworakach dworskich, miał oskarżać Ordynata, mówić, w jak trudnych warunkach żył. Zeznanie jego było krótkie: "Gdyby wszyscy byli tacy, jak Jan Zamoyski, to, proszę Sądu, reforma rolna nie byłaby potrzebna". Podobno Róża Zamoyska, żona Ordynata, ucałowała go potem za to zeznanie. Ale to nic nie zmieniło, wyrok był ustalony zügóry. Po wyjściu z więzienia, w okresie tzw. odwilży październikowej, Jan Zamoyski mieszkając w Warszawie i pracując w szwajcarskiej linii lotniczej, nadal interesował się Zamościem, starając się w miarę swych możliwości służyć swemu miastu.
- Jak ta pomoc wyglądała?
- Pan Zamoyski przekazał miastu swą osobistą własność - berło rektorskie dawnej Akademii Zamojskiej. Rzecz o dużej wartości. Za sprzedane rodzinne pamiątki urządził w infułatce Muzeum Sakralne, gdzie znalazły się cenne zabytki przechowywane dotąd w skarbcu kolegiaty, a także inne jego dary. Pomagał też w rewaloryzacji frontonu kolegiaty, w pracach zabezpieczających budynek kościelny. Odchodziły bowiem od głównego korpusu budynku boczne nawy. To wszystko, łącznie z umocnieniem fundamentów, było prowadzone z jego udziałem. Kolegiata, dziś katedra, została należycie zabezpieczona, a przez odbudowę szczytu przywrócono równowagę sił spajających świątynię.
- Czy historia, a raczej władze, które tak brutalnie potraktowały Ordynata, dały mu jakąś satysfakcję?
- Tak, ale dopiero po uzyskaniu pełnej niepodległości w 1989 r. Jan Zamoyski został wybrany senatorem Rzeczypospolitej Polskiej i jako senior otwierał pierwszy Sejm wüwolnej Polsce. Otrzymał też najwyższe polskie odznaczenie "Order Orła Białego". Niestety, nie otrzymał żadnej rekompensaty za zabrane mu dobra i mienie. Ustawa Sejmu o uwłaszczeniu, która regulowała te sprawy, została zawetowana przez prezydenta Kwaśniewskiego.
- Co można powiedzieć o osobowości ostatniego Ordynata?
- Był człowiekiem wielkiej prostoty. Nie było w nim cienia wyższości czy ważności. Był miły, kontaktowy, uprzejmy i zawsze uczciwy, służący prawdzie. Brzydził się kłamstwem, dwulicowością. Dodam, że był autentycznym, praktykującym katolikiem. Na Mszy św. zawsze przyjmował Ciało Pańskie. Był wielkim i godnym synem Polski i Kościoła.
- Dziękuję za rozmowę.
Rozmowa przeprowadzona na antenie Katolickiego Radia Zamość.
