Praca nauczyciela uważana była w polskiej tradycji za swego rodzaju posłannictwo. Nie przypadkiem Stefan Żeromski pokazał w „Siłaczce” przykład poświęcenia wiejskiej nauczycielki chłopskiej społeczności. Poświęcenia aż do zatracenia siebie. Bezsensownego - komentuje dziś surowo młodzież wyrosła w kulcie konsumpcji. Pięknego - mówią idealiści, dla których taka postawa w dobie zaborów, gdy Polakowi mógł pomóc tylko Polak, była przykładem dla inteligencji, że to właśnie ona miała do spełnienia zadanie niesienia „kaganka oświaty” ludowi. Czasy się zmieniły, ale zawód nauczyciela ma ciągle swój etos. I jest w nim nadal coś przyciągającego kolejne zastępy tych, którzy chcą zostawić swój ślad w młodych duszach i umysłach. Wierzą w słowa Stanisława Staszica, że: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie jej młodzieży chowanie”.
Był to zawsze, i będzie, bój o mózgi, zasób wiedzy, ale i postawy wychowanków. Każdy z nas ze szkoły zapamięta do końca życia tylko niektórych nauczycieli, podczas gdy postacie innych czas wymaże z pamięci. Pamiętać będziemy tych, którzy traktowali swój zawód właśnie jako posłannictwo. Nie oszczędzali się w pracy, nie patrzyli na zegarek, znajdując czas na wysłuchanie uczniowskich problemów, dokładali starań, by wyposażyć nas w wiedzę jako narzędzie do poznawania i rozumienia świata i ludzi. A także dokonywania trudnych wyborów życiowych, za które zawsze przychodzi płacić jakąś cenę. Fakt, że w polskich powiedzeniach znalazło się: „Obyś cudze dzieci uczył”, świadczy o tym, że od dawien dawna ludzie zdawali sobie sprawę, że praca nauczyciela jest pracą niezwykle trudną. W ostatnich latach, upadku autorytetów i kultu pieniądza, widzimy, że jest również pracą niebezpieczną.

Nauczyciel na judo

- Wkradły się do szkoły wszystkie nieszczęścia życia dorosłych i wszystkie patologie. Nieuchronnie - zauważa Stefan Kubowicz, nauczyciel matematyki z Krakowa, przewodniczący Krajowej Sekcji Oświaty i Wychowania NSZZ „Solidarność”.- Szkoła nie jest przecież samotną wyspą. Na szczęście nie jest u nas jeszcze tak jak w Stanach Zjednoczonych, gdzie wokół szkół wycina się nawet krzewy, by nie krył się tam bandyta, bo uczeń strzela do ucznia - dodaje. Ale marne to pocieszenie, skoro w Polsce od paru lat wzrasta wśród uczniów agresja. Dane z Komendy Głównej Policji są zasmucające. Wzrasta przestępczość nieletnich skierowana przeciwko życiu i zdrowiu, czyli związana z użyciem przez sprawców przemocy. Niepokojąco rośnie liczba gwałtów. Podobnie jak przypadki czynów, gdy młodociani użyli broni lub innego niebezpiecznego narzędzia. Głośno i pełnym głosem o patologiach w szkole zaczęto mówić dopiero w 2004 r. po ujawnieniu w telewizji wyczynów uczniów z toruńskiej budowlanki, którzy molestowali nauczyciela języka angielskiego, wkładając mu na głowę kosz na śmieci. Z ogromną frajdą filmowali to wydarzenie telefonem komórkowym. Nauczyciel nie umiał się bronić. Potem okazało się, że przypadków dręczenia nauczycieli było w Polsce więcej, tylko - by nie zaszkodzić reputacji szkoły i własnej pozycji - dyrektorzy wielu placówek woleli te incydenty przemilczeć.
Dyskutując o szkole, zwykle myśleliśmy o jakości i przydatności wkładanej do głów młodzieży wiedzy. O podręcznikach, wykształceniu nauczycieli i liczbie komputerów w pracowniach. Tymczasem problemem numer jeden uczniów i nauczycieli było to, że szkoła nie jest bezpieczna.
Każdy dzień przynosił nowe rewelacje. Szokiem dla całej Polski była śmierć Ani z Gdańska, która odebrała sobie życie po tym, gdy jej szkolni koledzy na oczach całej klasy pozorowali na niej gwałt, filmując wydarzenie komórką. To wydawało się końcem przymykania oczu na szkolne patologie. Ale nie położyło kresu szkolnym wybrykom. Niedawno w Branicach pod Opolem 14-letni chuligani rzucali w nauczyciela książkami, długopisami, ogryzkami z jabłek i kredą. A wezwani do tablicy dmuchali mu w twarz kredowym pyłem i wyzywali od debilów, nie rezygnując z mocniejszych określeń. Dręczyciele na każdej lekcji śmiali się, ganiali po klasie, klęli. Nikt z klasy nie zareagował, bo zastraszeni uczniowie milczeli. Oczywiście, chuliganów czekał sąd dla nieletnich, następnie schronisko dla młodocianych. Matka jednego z chłopaków, samotnie wychowująca syna, rozpaczała, że gdy ten wyjdzie z poprawczaka - kompletnie zejdzie na psy, bo już sobie teraz z nim nie radziła.
Zatrważające są przypadki dręczenia młodszych uczniów przez starszych. Wyłudzania pięniędzy i sprzętu elektronicznego w zamian za pozostawienie w spokoju. Zdarza się, że zastraszani przez uczniów nauczyciele chodzą na kursy samoobrony i wschodnich sztuk walki. Sytuacja jest chora.
Jednak gdy wicepremier i minister oświaty i wychowania Roman Giertych ogłosił wobec chuliganów twardy kurs i program: „Zero tolerancji”, zaczęła się medialna nagonka, w której rej wodzili niektórzy działacze pseudolewicy. Karygodne ze względów wychowawczych było przyzwolenie na manifestacje przed budynkiem Ministerstwa Oświaty i Wychowania, gdzie przemądrzałe wyrostki, z „obywatelskiej inicjatywy” wołały: - Raz, dwa, trzy, cztery, odejdź Giertych do cholery! - i paliły kukłę ministra, wyśmiewając się z proponowanych przez niego lekcji patriotyzmu. To były smutne widoki, bo ta młodzież, jakoby z „obywatelskiej inicjatywy”, była wyraźnie podpuszczana przez lewicę, która robi wszystko, aby wrócić do władzy.

Problem jednak istnieje

Rozpoczęła się natychmiast niemal narodowa dyskusja, w której specjaliści od szkoły podzielili się na dwa obozy. Jedni popierali separację chuliganów od porządnej młodzieży, która przychodzi do szkoły zdobywać wiedzę, by szkolni terroryści nie demoralizowali reszty. Drudzy dowodzili, że izolacja rozwydrzonej młodzieży utrudni jej resocjalizację i wpędzi w objęcia świata przestępczego. Prof. Aleksander Nalaskowski - dyrektor Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, prowadzący wykłady w wielu krajach, twierdzi, że w polskiej dyskusji o szkole bez przemocy wyraźnie ścierają się dwa nurty. „Jeden z nich to nurt wytartych bon motów życzeniowych, nawiązujących do autorytarnych haseł progresywizmu, neoprogresywizmu, edukacji romantycznej, sentymentalnej i natchnionej. Drugi zaś to kurs na twardość i radykalizm edukacji. Pierwszy z nich nie był w stanie - jak dotąd - wygenerować metodyki postępowania w sytuacjach kryzysowych. Poza miłosierdziem, które w swym najradykalniejszym odcieniu było po prostu zrzeczeniem się egzekwowania niemal każdego obowiązku, nie znajdujemy żadnej oferty programowej” - dowodzi profesor. I zauważa, że w wielu krajach, w trosce o bezpieczeństwo szkoły, problem przesunięto ze sfery przekonań ideowych do sfery organizacyjnej, czyli tej, która jest ideologicznie niemal obojętna. W tej kwestii - w imię dobra szkoły - zawarto swoisty konsensus. U nas ten problem ciągle się antagonizuje, podobnie jak kwestię mundurków, o których mówiono nawet, że jest to próba faszyzacji. Niestety, gdy Sejm przegłosowywał szkolne mundurki, krytyka opozycji była bardziej w mediach słyszalna niż głosy „za”. Wielu oponentów na pewno zdziwił ostatni sondaż OBOP, w którym 71 proc. ankietowanych Polaków uznało mundurki za dobry pomysł. Rodzice nie chcą, by ich dzieci różniły się w szkole ubiorem. Szkoła ma, ich zdaniem, dostarczać wiedzy i wychowywać, a nie tworzyć podziały. Zdaniem 71 proc. ankietowanych, wprowadzenie mundurków zmniejszy niezdrową rywalizację w szkołach. Liczą na to, że w ten sposób ukróci się licytację, kto ma lepsze ubrania, i kto bogatszych rodziców.

Masz mniej - jesteś frajerem

Na pytanie o przyczyny tak głębokiego kryzysu wychowawczego w Polsce prof. Dominik Sankowski z Ruchu na Rzecz Dobrej Szkoły, odpowiada: - 45 lat komunizmu w Polsce, ideologii całkowicie sprzecznej z polską tradycją, spowodowało znaczne obniżenie autorytetu rodziny, szkoły, Kościoła. Po 1989 r. niewiele się w tej dziedzinie zmieniło, gdyż komunizm został zastąpiony liberalizmem - twierdzi Sankowski.
Problem w tym, że system wartości i wzorce zachowań kształtuje nie tylko szkoła i Kościół. Kształtuje otoczenie, telewizja, prasa, reklama i film, które wtłaczają młodemu człowiekowi w głowę, że im więcej posiada i konsumuje, tym więcej jest wart. Masz mniej - jesteś frajerem. Następuje negowanie utrwalonych i powszechnie akceptowanych w polskiej kulturze norm i wzorców społecznego funkcjonowania. Młodym łatwo zboczyć z drogi i pójść na skróty, zwłaszcza że wielu rodziców jest bezrobotnych, a bezrobocie wywołuje w rodzinie poczucie wykluczenia, biedę, frustrację i patologię. Z telewizyjnych ekranów leje się przemoc i gwałt jako sposoby rozwiązywania problemów. A w polityce roi się od wiadomości o korupcji. Dzisiejsza młodzież dorasta w kryzysie wartości. Nie zawsze znajduje oparcie w rodzinie, gdzie również coraz częściej dochodzi do aktów przemocy. W co trzecim gospodarstwie jest bezrobotny. Co trzeci głodny Polak to dziecko. Zagubiona w otaczającej rzeczywistości i sfrustrowana młodzież reaguje agresją, sięga po narkotyki, alkohol, przystaje do grup subkulturowych. Policyjni eksperci twierdzą, że ma to ścisły związek z sytuacją w kraju. Wysokie bezrobocie i postępujące zubożenie społeczeństwa nie sprzyjają aktywowaniu młodzieży do podejmowania twórczych zachowań. Należy się spodziewać narastania frustracji i niezadowolenia. Co może mieć niekontrolowane ujście w postaci agresywnych zachowań skierowanych głównie do rówieśników szkolnych, ale także odczuwalnych przez ludzi dorosłych - czytamy w raporcie Biura Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji. W takich realiach przychodzi nauczycielom realizować proces wychowawczy. Z badań w gimnazjach Białegostoku i powiatu białostockiego wynika, że średnio co piątego nauczyciela spotyka przemoc ze strony ucznia. Dominuje przemoc emocjonalna. „Obyś cudze dzieci uczył” brzmi w dzisiejszych warunkach rzeczywiście jak przekleństwo. Ale i wyzwanie. Bo młodym ktoś musi w szkole pomóc wyrównać życiowe szanse. Zwłaszcza że wykształcenie stało się podstawowym wyznacznikiem sytuacji na rynku pracy, wzrosły aspiracje edukacyjne społeczeństwa, podniósł się stopień ich realizacji. Dobry nauczyciel - jak powiada Stefan Kubowicz - powinien być dzisiaj przywódcą stada. „Zachowanie uczniów determinuje etos szkolny” - uważa prof. Jan Potworowski z Brunel University w Londynie. I ubolewa, że polski system edukacji jest mistrzem Europy w mnożeniu niezadowolonych uczniów. W wielu polskich szkołach uczniowie nie mają poczucia przynależności do szkolnej wspólnoty. Według niego, to cud, że w naszych szkołach dzieją się czasem wspaniałe rzeczy, ale heroizm jednostek nie może być odpowiedzią na głębokie problemy strukturalne.