Dokument ten, przygotowywany przez Konferencję Episkopatu Polski i zaaprobowany przez nią podczas 324. Sesji Plenarnej, mającej miejsce w Warszawie w dniach 21-22 października 2003 r., ukazuje podstawowe zasady regulujące formację, życie i posługę diakonów stałych w naszym kraju. Prace nad dokumentem rozpoczęły się po podjęciu przez Biskupów polskich uchwały o wprowadzeniu posługi diakonatu stałego w Kościele polskim podczas 313. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, obradującej w dniach 20-21 czerwca 2001 r. w Łowiczu.

Wspomniany dokument składa się, poza wprowadzeniem i zakończeniem, z trzech rozdziałów.

W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Podstawy teologiczne diakonatu stałego, jest ukazana tożsamość teologiczna diakonatu stałego w kontekście eklezjologii Soboru Watykańskiego II. Diakonat stały stanowi część integralną trójstopniowego sakramentu święceń, stopień niższy od episkopatu i prezbiteratu. Materią święceń diakońskich jest nałożenie rąk przez biskupa, formą zaś są słowa modlitwy konsekracyjnej. Modlitwa ta zawiera trzy elementy: anamnezę, epiklezę i modlitwę wstawienniczą.
Diakonat, będąc pierwszym stopniem święceń, wyciska na tych, którzy go przyjmują, szczególne znamię i udziela specjalnej łaski sakramentalnej. Znamię jest znakiem upodabniająco-wyróżniającym, wyciśniętym w sposób niezatarty na duszy wyświęconego, który upodabnia go do Chrystusa-Diakona, Sługi wszystkich. Diakon, w konsekwencji, przestaje być człowiekiem świeckim i nie może już nim się stać w sensie ścisłym.
Ze znamieniem związana jest też specjalna łaska sakramentalna, posiadająca trwałą moc. Dzięki tej łasce diakon zostaje uzdolniony do tego, aby w łączności z biskupem i jego prezbiterami odpowiadać na potrzeby i pragnienia wspólnot chrześcijańskich oraz być animatorem służby, czyli diakonii, stanowiącej istotny element posłannictwa Kościoła.
Diakoni są wyświęcani nie dla kapłaństwa, lecz dla posługi, którą sprawują w ścisłej łączności z biskupem i kapłanami. Swój urząd realizują przez wypełnianie trzech podstawowych zadań Kościoła: munus docendi, munus sanctificandi i munus regendi, wyznaczanych przez kompetentne władze.
Zadanie nauczania - munus docendi diakoni wypełniają, głosząc wiernym słowo Boże zawarte w Piśmie Świętym oraz przekazując im prawdy wiary w czasie katechezy.
Zadanie uświęcania - munus sanctificandi realizują poprzez uroczyste udzielanie chrztu św., przechowywanie i rozdzielanie Eucharystii, asystowanie i błogosławienie w imieniu Kościoła związkom małżeńskim, zanoszenie Wiatyku umierającym, przewodniczenie nabożeństwom i modlitwie w zgromadzeniu wiernych, sprawowanie sakramentaliów oraz przewodniczenie obrzędom żałobnym i pogrzebowym.
Diakoni, sprawując wszystkie te posługi liturgiczne i będąc świadomi tego, że „każda celebracja liturgiczna, jako działanie Chrystusa-Kapłana i Jego Ciała, czyli Kościoła, jest czynnością w najwyższym stopniu świętą” (Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, n. 7), winni je wykonywać w duchu pokory. Ponadto wykonywanie tych posług winno skłaniać diakonów do prowadzenia życia świętego oraz do stawania się ich godnymi.
Zadanie królowania - munus regendi diakoni wypełniają przez realizację dzieł miłosierdzia i udzielanie pomocy szczególnie potrzebującym. Ta właśnie posługa jest najbardziej typowa dla diakonów. W jej wypełnianiu powinni oni naśladować Chrystusa-Sługę, którego są reprezentatami. Realizując drogę ubóstwa i uczestniczenia w życiu najuboższych, stają się też znakiem Kościoła, który, począwszy od wnętrza swoich struktur hierarchicznych, pragnie być solidarny ze wszystkimi ludźmi w poszukiwaniu ich godności osobistej, moralnej i duchowej.
Rozdział drugi, noszący tytuł Zasady formacji diakonów stałych, omawia przygotowanie kandydatów do diakonatu stałego. Odpowiedzialność za to przygotowanie spoczywa na całej wspólnocie Kościoła lokalnego, a więc na biskupie, wyższym przełożonym zakonnym, prezbiterium diecezjalnym, parafii, zrzeszeniach i ruchach kościelnych oraz rodzinie diakona stałego. Biorąc pod uwagę fakt, iż formacja jest równocześnie autoformacją, szczególnym protagonistą, ponoszącym główną odpowiedzialność za własną formację, jest sam kandydat do diakonatu, który - świadomy swojej tożsamości i celu, ku któremu zmierza - musi stosować właściwe środki i metody.
Dzieło formacji, zgodnie z zarządzeniami dokumentu, prowadzi Ośrodek Formacji Diakonów Stałych, powołany przez biskupa diecezjalnego lub biskupów diecezjalnych. Główną odpowiedzialność za formację kandydatów do diakonatu stałego, dokonującą się w Ośrodku, mają jego dyrektor, opiekun lub opiekunowie (gdy tego wymaga liczba kandydatów), kierownik duchowy, profesorowie oraz proboszcz, pod kierunkiem którego kandydat będzie odbywał praktykę duszpasterską. Wszyscy formatorzy winni być duchownymi, w miarę możliwości wolnymi od innych obowiązków, cieszącymi się nieskazitelną opinią i autorytetem we wspólnocie Kościoła.
W dalszej części rozdziału zostają ukazane wymiary formacji oraz jej etapy.
Program formacji, obowiązujący wszystkich kandydatów, trwa przynajmniej trzy lata (oprócz okresu propedeutycznego) i ma poczwórny wymiar: ludzki, duchowy, intelektualny, pastoralny.
Formacja ludzka ma ukształtować osobowość dojrzałą diakonów, aby byli oni pomostem w spotkaniu ludzi z Jezusem Chrystusem. Stąd, mają być kształtowani do nabycia takich cech ludzkich, jak: umiłowanie prawdy, prawość, rzetelność, szacunek wobec każdej osoby, poczucie sprawiedliwości, wierność danemu słowu, szczere współczucie, konsekwencja w postępowaniu, zrównoważony osąd i zachowanie. Kandydaci powinni też wypracować umiejętność kontaktu z drugim człowiekiem. Wymaga to od nich uprzejmości, gościnności, szczerości, dyskrecji, roztropności i dojrzałości uczuciowej.
Formacja duchowa prowadzi do rozeznania powołania i jego rozwoju w kontekście kształtowania duchowości służby. Dlatego też konieczne jest wierne naśladowanie Chrystusa-Sługi. Najważniejszymi źródłami duchowości służby są: Eucharystia, słowo Boże i modlitwa.
Formacja intelektualna jest niezbędnym wymiarem formacji diakońskiej, albowiem pomaga diakonowi w pogłębianiu jego życia duchowego oraz stanowi drogocenne narzędzie dla jego posługi. W dokumencie Konferencji Episkopatu Polski podkreśla się, iż formacja ta winna być analogiczna do kapłańskiej. Liczba godzin wykładowych i seminariów powinna wynosić nie mniej niż tysiąc w okresie trzech lat. Kursy podstawowe mają kończyć się egzaminami, a na koniec trzyletniego cyklu winien być przewidziany egzamin końcowy z całości. W tym kontekście należy zauważyć, że na profesorach, zwłaszcza przedmiotów teologicznych, ciąży nie tylko odpowiedzialność przekazania kandydatom do diakonatu solidnej wiedzy teologicznej, ale i ukazania ścisłej więzi między teologią a życiem duchowym i posługą diakońską.
Formacja pastoralna jest z kolei ukierunkowana na przygotowanie kandydatów do kompetentnego podjęcia zadań duszpasterskich wśród Ludu Bożego. Obejmuje ona nauczanie teologii pastoralnej i związanych z nią nauk praktycznych, takich jak: psychologia, pedagogika, katechetyka, homiletyka, administracja kościelna oraz różnego typu praktyki duszpasterskie, pozwalające na zastosowanie zdobytej wiedzy.
W dalszej części dokumentu jest mowa o tym, że w formacji diakonów stałych żonatych nie należy pomijać znaczenia wkładu, jaki wnoszą oni w kształtowanie swego życia rodzinnego. Mąż i żona, wszedłszy we wspólnotę życia, są wezwani, by pomagać i służyć sobie wzajemnie. Powinni być żywym przykładem wierności i nierozerwalności małżeństwa chrześcijańskiego, aby w duchu wiary, podejmując wyzwania małżeńskie, umacniali życie rodzinne nie tylko wspólnoty Kościoła, ale i całego społeczeństwa. Ich życie ma być świadectwem tego, jak związki rodzinne, praca i posługiwanie mogą być zharmonizowane w służbie misji Kościoła. Sprostanie tym zadaniom wymaga odpowiedniego przygotowania, które dokument nazywa formacją rodzinną.
Według dokumentu Konferencji Episkopatu Polski, formacja diakonów stałych składa się z kilku ściśle ze sobą powiązanych etapów. Są to: przedstawienie aspirantów, okres propedeutyczny, liturgiczne dopuszczenie do grona kandydatów do diakonatu, udzielenie posługi lektoratu i akolitatu. Etapem zamykającym trzyletnią zasadniczą formację jest udzielenie kandydatom święceń diakonatu.
Przyjęcie przez kandydatów święceń diakonatu nie stanowi jednakże końca ich całkowitej formacji. Diakoni są bowiem zobowiązani do jej nieustannego pogłębiania przez uczestnictwo w formacji stałej. Pomaga im ona pokonać pokusę sprowadzania ich posługi do jałowego aktywizmu, będącego celem samym w sobie, do bezdusznego świadczenia usług, nawet mających charakter duchowy, do pracy zawodowej wykonywanej na zlecenie organizacji kościelnej. Ponadto, stanowi dla diakonów stałych doskonałą pomoc w przezwyciężaniu dualizmu między duchowością diakońską a posługiwaniem oraz pomiędzy duchowością a wykonywaniem zawodu świeckiego.
Formacja stała powinna odznaczać się oprócz obowiązkowości i solidności również interdyscyplinarnością i naukowością. Ma ona obejmować i harmonijnie łączyć wszystkie dziedziny życia i posługi diakonów. Oprócz tego, powinna być pełną, systematyczną i zindywidualizowaną formacją, szczególnie w takich wymiarach, jak: ludzki, duchowy, intelektualny i duszpasterski.
Dla diakonów żonatych zaleca się takie zaprogramowanie inicjatyw stałej formacji, aby móc zaangażować w nie, w pewnym sensie i w określonych sytuacjach, także ich małżonki oraz całe rodziny, uwzględniając odmienność ról i niezależność posługi.
Ostatni rozdział dokumentu Posługa i życie diakonów stałych, skupia uwagę m.in. nad takimi zagadnieniami, jak: inkardynacja, posłuszeństwo diakona biskupowi, strój diakoński, obowiązek sprawowania Liturgii Godzin, utrata stanu diakońskiego, utrzymanie i ubezpieczenia diakonów.

Podsumowując, należy stwierdzić, że Wytyczne dotyczące formacji, życia i posługi diakonów stałych w Polsce odpowiadają całkowicie wskazaniom Soboru Watykańskiego II odnoszącym się do diakonów stałych, zawartym zwłaszcza w Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium (n. 29), w dokumentach Magisterium Kościoła posoborowego, w dokumentach Wytyczne dotyczące formacji diakonów stałych Kongregacji Edukacji Katolickiej, w Dyrektorium o posłudze i życiu diakonów stałych Kongregacji ds. Duchowieństwa, oraz normom Kodeksu Prawa Kanonicznego. Wspomniany dokument Konferencji Episkopatu Polski ukazuje właściwą koncepcję tożsamości i misji diakonów stałych oraz oferuje wiele cennych wskazówek pedagogicznych, koniecznych w formowaniu osobowości diakońskich, dojrzałych z punktu widzenia ludzkiego, duchowego, intelektualnego i pastoralnego. Stanowi on więc bardzo pożyteczne wademekum dla odpowiedzialnych za formację przyszłych diakonów stałych, a przede wszystkim dla samych kandydatów do tego urzędu kościelnego. Jest to dokument starannie przygotowany, zarówno pod względem całościowej struktury, jak i redakcji poszczególnych rozdziałów. Charakteryzuje się przejrzystością w ukazywaniu konkretnych celów formacji diakońskiej oraz środków do ich osiągnięcia. Podaje też cenne wskazania dotyczące życia i posługi diakonów stałych. Byłoby więc dobrze, aby dokument ten stał się przedmiotem pogłębionego studium ze strony wszystkich, którym leży na sercu sprawa diakonatu stałego w naszym kraju. W szczególny sposób studium takie może być pomocne biskupom ordynariuszom do tego, aby mogli podjąć właściwe decyzje odnośnie do wprowadzenia diakonatu stałego w poszczególnych diecezjach polskich, jak również z pomocą łaski Bożej zagwarantować diakonom stałym formację na wzór Chrystusa-Sługi.