Doniosłą rolę w życiu archidiecezji częstochowskiej spełniały i spełniają zgromadzenia zakonne. W chwili powstawania diecezji na jej terenie działało 6 męskich domów zakonnych oraz 15 żeńskich. Do czasu II wojny światowej liczba zgromadzeń i prowadzonych przez nie dzieł: szkół, burs, zakładów wychowawczych dla dzieci, domów opieki dla osób starzych, ludzi ubogich i bezdomnych zwiększała się. W czasie okupacji szereg placówek zakonnych zostało zlikwidowanych przez Niemców. Ojciec Święty w gronie 11 Nazaretanek beatyfikował także s. Kanutę Chrobot - pochodzącą z naszej archidiecezji.

Pomoc w czasie wojny

Ogromna i warta upamiętnienia jest rola, jaką pełniły zakony diecezji częstochowskiej w czasie II wojny światowej, kiedy to niemal każdy klasztor udzielał pomocy materialnej i duchowego wsparcia ludziom biednym, chorym, rannym. Przede wszystkim zakony ratowały przed zagładą i wywiezieniem do obozów dzieci i młodzież polską. Siostry Honoratki pracujące w szpitalu w Krzepicach uratowały przed wywiezieniem na przymusowe roboty grupę dziewcząt, ukrywając je na oddziale chorób zakaźnych. Wiele domów zakonnych dawało schronienie polskim rodzinom wywiezionym z innych terenów. Były to m.in. Siostry Matki Bożej Miłosierdzia w Częstochowie, Siostry Obliczanki, Siostry Szarytki, Siostry Albertynki. Opiekę nad uchodźcami i ludźmi ściganymi przez Niemców roztaczał Klasztor Jasnogórski. Siostry Dominikanki w Świętej Annie dawały schronienie w klauzurze nie tylko osobom zakonnym, ale również świeckim. Na szeroką skalę prowadzone było dożywianie. Zakonne kuchnie dla osób ubogich wydawały od kilkuset do kilku tysięcy obiadów dziennie. Stołówki takie prowadziły m.in. Siostry Służebniczki, Siostry Urszulanki Czarne, Siostry Zmartwychwstanki. Członkowie niektórych zakonów pielęgnowali rannych partyzantów i współpracowali czynnie z Państwem Podziemnym. Innym kierunkiem działalności zakonów w latach okupacji hitlerowskiej było tajne nauczanie prowadzone na znaczną skalę przez Siostry Urszulanki szare, Ojców Paulinów na Jasnej Górze, Siostry Zmartwychwstanki, Braci Szkolnych, Siostry Nazaretanki, Siostry Służebniczki, Siostry Imienia Jezus, Siostry Oblatki.

Czasy komunistyczne

Po wojnie władze komunistyczne bezprawnie pozbawiały zakony i zgromadzenia własności, placów i większych działek, a nade wszystko budynków klasztornych, w których mieściły się szpitale, zakłady opiekuńcze, wychowawcze, szkoły, przedszkola itp. Placówki te były likwidowane. Przykładem może być zamknięcie w 1961 r. liceum prowadzonego przez Siostry Nazaretanki od 1907 r. Zlikwidowano szkoły prowadzone przez Siostry Zmartwychwstanki i Braci Szkolnych.

Siostry były stopniowo usuwane ze szpitali. Pozostawiano je jedynie w zakładach o szczególnie trudnym charakterze pracy - z osobami przewlekle chorymi i starszymi oraz dziećmi specjalnej troski. Władze komunistyczne nie wydawały zezwoleń na zakładanie przez zgromadzenie domów zakonnych oraz na kupowanie przez nie ziemi.

Odrodzenie dzieł zakonnych

W ostatnim dziesięcioleciu zgromadzenia zakonne oraz prowadzone przez nie dzieła znacznie się rozwinęły, m.in. odzyskując częściowo mienie zabrane przez władze komunistyczne, reaktywując szkoły i placówki charytatywne.

Ojcowie Franciszkanie z Zakonu Braci Mniejszych OFM - w 1987 r. założyli w Częstochowie dom na terenie parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła, gdzie rozpoczęli prowadzenie działalności charytatywnej. Następnie abp Stanisław Nowak powierzył im prowadzenie parafii pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.

W 1989 r. biskup częstochowski wyraził zgodę na założenie domu Zgromadzenia Misjonarzy Krwi Chrystusa w Częstochowie przy obecnej ul. Mąkoszy. Drugi dom tego zgromadzenia, założony w 1989 r., znajduje się przy obecnej ul. św. Kacpra del Bufalo. W listopadzie 1998 r. abp Stanisław Nowak erygował tam parafię pw. św. Kacpra del Bufalo.

W 1989 r. bp Stanisław Nowak erygował w Częstochowie Stowarzyszenie Dzieło w Służbie Bożego Miłosierdzia. W ramach Dzieła przybyły do Polski dwa instytuty: Apostołów oraz Apostołek Jezusa Ukrzyżowanego. Dzieło zajmuje się w Częstochowie przede wszystkim działalnością charytatywną. W 1984 r. w diecezji powstał Dom Towarzystwa św. Pawła - Paulistów, który prowadzi wydawnictwo "Edycja św. Pawła" . Zgromadzenie Braci Szkół Chrześcijańskich przy ul. kard. Stefana Wyszyńskiego w Częstochowie prowadzi Dom dla Dzieci Niepełnosprawnych. Bracia Szkolni założyli dom zakonny w Kopcu z siedzibą nowicjatu i reaktywowali szkołę w Częstochowie. Również Siostry Zmartwychwstanki powróciły do wspaniałych tradycji oświatowych i wychowawczych zgromadzenia. Po odzyskaniu budynku szkolnego siostry założyły tu szkołę podstawową oraz gimnazjum.

Wszystkie zgromadzenia zakonne na terenie diecezji roztaczają w różnych formach opiekę nad pielgrzymami zdążającymi na Jasną Górę. Od 1984 r. posługę w Jasnogórskim Domu Pielgrzyma pełnią Siostry Antoninki. W tym miejscu dodać trzeba, że zgromadzenie to było erygowane przez bp. Teodora Kubinę na prawie diecezjalnym w 1946 r., zaś jego dom generalny mieści się w Wieluniu.

Na szczególne podkreślenie zasługuje wkład zgromadzeń w dzieła charytatywne i posługę w ważnych instytucjach Kościoła częstochowskiego. Wymienić tu trzeba Siostry Honoratki, które pracują w częstochowskim Wyższym Seminarium Duchownym i prowadzą Zakład Opiekuńczo-Leczniczy dla Kobiet w Częstochowie. W swojej pracy nawiązują do charyzmatu zmarłej w 1937 r. s. Róży Anieli Godeckiej, której proces beatyfikacyjny jest obecnie w toku. W Domu Księży Emerytów w Częstochowie posługują Siostry Kanoniczki Ducha Świętego. Domy dla dzieci potrzebujących pomocy prowadzą Siostry Matki Bożej Miłosierdzia, Siostry Służebniczki Starowiejskie, Siostry Józefitki, Siostry Obliczanki i wymienieni już Bracia Szkolni. W domach prowadzonych przez siostry i braci zakonnych znajdują schronienie osoby w podeszłym wieku, obłożnie chore. Znane są na terenie diecezji częstochowskiej domy Braci Albertynów, Sióstr Albertynek i Sióstr Szarytek.

Zgromadzenia zakonne zaznaczają swoją obecność w życiu diecezji również przez posługę biednym i chorym, opuszczonym i odrzuconym ( zwłaszcza w stanie wojennym), w pracy oświatowej i katechizacyjnej z dziećmi i młodzieżą, pracy w środowiskach trudnych i moralnie zagrożonych. Także przez swoją modlitwę i ofiarę złożoną z życia dają świadectwo wiary, ukazują ludziom wyższe wartości, uświęcają diecezję i wiernych.

Materiały źródłowe: ks. inf. Zenon Janyszek, Zakony i zgromadzenia męskie i żeńskie, artykuł, który ukaże się w Księdze Jubileuszowej Archidiecezji Częstochowskiej; ks. inf. Marian Mikołajczyk, Władza ludowa a diecezja częstochowska; ks. Władysław Kaczmarek, Zakony i zgromadzenia zakonne w diecezji częstochowskiej, Częstochowskie Studia Teologiczne, rok 1974.