Lelowski św. Marcin w dobrym towarzystwie

Nie jest to jedyny kult w parafii; Matka Boża Pocieszenia odbiera w Lelowie i okolicy ogromną cześć, a ponadto parafia ma lokalnego męczennika z czasów II wojny światowej – Ignacego Trendę, który odmówił niemieckim najeźdźcom wykonania rozkazu – podpalenia krzyża, za co został na miejscu rozstrzelany.

Św. Marcin w listopadowe święto

Jak zauważa proboszcz parafii, ks. kan. Henryk Młynarczyk, odpust na św. Marcina przypada w dobry czas, bo jest to zarazem Święto Niepodległości i dzień wolny od pracy. Honorując w kościele narodowe święto, można i należy – w obecności lokalnego samorządu, szkół, w asyście strażaków i formacji kombatanckich – przypominać, kim był Marcin i jak jego barwna, przemawiająca także do współczesnych jałmużniczą postawą postać, wpisuje się w duszpasterstwo i w sferę edukacji. Słowo Boże w tym roku w odpust będzie głosił ks. Łukasz Siedlecki z Kroczyc.

W lelowskim kościele odnajdziemy tylko jedno wyobrażenie patrona – św. Marcin przedstawiony jest w ołtarzu bocznym i jest to obraz współczesny, namalowany w 1973 r. przez Kazimierza Puchałę. Być może w kościele był inny wizerunek patrona, ale świątynia doszczętnie spalona przez Niemców, nie zachowała prawie nic ze swego pierwotnego wnętrza.

Reklama

Miłosierny legionista, pustelnik asceta

Marcin urodził się ok. 316 r. w Panonii na Węgrzech w rodzinie rzymskiego legionisty. Gdy zetknął się z chrześcijanami, jako zaledwie 10-latek wpisał się na listę katechumenów. Chrzest św. przyjął jednak dopiero w roku 339 (wcześniej sprzeciwiali się temu rodzice). W 338 r. Marcin, już jako rzymski legionista, przerzucony został wraz z całym garnizonem do Galii w okolice miasta Amiens. Tu właśnie miało miejsce wydarzenie znane z żywotu Świętego i utrwalone w bogatej ikonografii. Kiedy zimą u bram miasta Marcin napotkał półnagiego żebraka, oddał mu połowę swojego płaszcza. W nocy we śnie pojawił mu się Chrystus ubrany w jego płaszcz i przemówił do aniołów: „Patrzcie, jak mnie Marcin katechumen przyodział…”.

Marcin, nie chcąc przelewać krwi, postanowił zrezygnować z kariery legionisty. Okazja ku temu nadarzyła się w 354 r., kiedy towarzyszył cesarzowi Konstansowi w wyprawie przeciwko Allemanom. Postanowił wówczas walczyć bez broni, jedynie z krzyżem w ręku. Otrzymał zwolnienie ze służby wojskowej, a biskup, którym był św. Hilary, wydzielił mu w Ligugé pustelnię. Tam Marcin zamieszkał z kilkoma towarzyszami. W ten sposób stał się ojcem życia zakonnego we Francji. Otaczała go aura cudów i świątobliwości. 4 lipca 371 r. otrzymał święcenia kapłańskie i sakrę biskupią Tours. Przez 26 lat na stolicy biskupiej żył bardzo skromnie, a „ciało swe trapił włosiennicą i postami”. Porzucił styl życia hierarchów Kościoła ówczesnej Galii, stawał zawsze w obronie niewinnych i niesłusznie oskarżonych, wobec bliźnich okazywał wyrozumiałość i miłosierdzie. Zmarł 8 listopada 387 r. Święto ku czci Marcina ustanowiono w połowie VII wieku na dzień 11 listopada (data jego pochówku).

Obrzędy kościelne połączyły się wtedy z niektórymi zwyczajami pogańskimi – w listopadzie kończono jesienne prace w polu, składano pogańskim bogom ofiary ze zwierząt, próbowano wywróżyć zimową aurę, urządzano uczty z muzyką i tańcami, a stoły uginały się pod gęsiną i dzbanami z winem. Jest to także widoczne w polskim obyczaju związanym ze wspomnieniem św. Marcina, gdy urządza się jarmarki, festyny pierogowe czy święto gęsiny. „Na św. Marcina najlepsza gęsina”; „Jeśli na Marcina sucho, to Gody z pluchą”; „Gdy marcinowa gęś po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie”… – te i inne przysłowia odwołują się głównie do pór roku, gdy w naszym klimacie zima w połowie listopada już lubiła dać znać o sobie.

Reklama

Lelów historyczny i maryjny

Nazwa po raz pierwszy pojawiła się w bulli Celestyna III w 1193 r. W 1246 r. Konrad Mazowiecki wybudował tu gród, wkrótce zniszczony. Odbudowana osada ok. 1340 r. otrzymała lokację na prawie magdeburskim. Obdarzona przez króla Kazimierza Wielkiego licznymi przywilejami, rozwijała się pomyślnie. Lelów otoczono murami, wybudowano zamek, a staraniem króla zbudowano także kościół parafialny pw. św. Marcina oraz klasztor i kościół franciszkański. Lelów i okolicę nękały pożary, najdotkliwsze miały miejsce w latach 1455, 1548, 1600, 1638.

Na drugą połowę XIV wieku szacuje się początek kultu Matki Bożej Pocieszenia, czczonej u franciszkanów w słynącym łaskami wizerunku. W 1478 r. Franciszkanie powołali tu pierwsze bractwo szkaplerzne. Mimo kasaty zakonu w 1819 r. przez rząd carski oraz całkowitego rozebrania świątyni, kult Matki Bożej w Lelowie wciąż się rozwijał. Mieszkańcy uchronili obraz przed zniszczeniem, przenosząc go do kościoła parafialnego św. Marcina.

Gdy 4 września 1939 r. Niemcy spalili kościół, obraz zaginął. Być może został zniszczony lub skradziony przez okupantów. Po zakończeniu wojny, staraniem ks. Juliana Gawinka, wykonano jego kopię, która jednak nie podobała się parafianom. Dzięki inicjatywie i ofiarności pielgrzymów krakowskich oraz krakowskich ojców reformatów, malarz Czesław Cwinarowicz wykonał w latach 1947-48 nową kopię. Najpierw obraz nawiedzał zrujnowane wojną domostwa, następnie, ponieważ kościół był zniszczony, umieszczono go w kaplicy. W rok później został przyozdobiony srebrnymi koronami i złoconymi obrączkami pielgrzymów krakowskich, którzy zginęli w czasie wojny. Korony poświęcili kard. Adam Sapieha oraz bp Czesław Kaczmarek. W 1972 r. kościół otrzymał tytuł sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia.

Inne istotne wydarzenia z dziejów kościoła to m.in.: wykonanie ciekawych stacji Drogi Krzyżowej przez Zofię Trzcińską-Kamińską (1962 r.), budowa ołtarza polowego i soborowego, instalacja witraży (1986-96).

W 2003 r. rozpoczął się proces beatyfikacyjny Ignacego Trendy, o czym poniżej.

Pokłosie niemieckiej agresji

W nocy z 3 na 4 września 1939 r. w pobliżu Lelowa oddziały niemieckie stoczyły zacięte walki z wojskiem polskim. W odwecie za stawiany opór hitlerowcy rozstrzelali w Lelowie i Zbyczycach 16 cywilów – Polaków i Żydów, oraz spalili 94 budynki mieszkalne, 76 stodół, 60 obór, młyn wodny, a pod wieczór – również kościół (najprawdopodobniej spłonął wtedy i obraz Matki Bożej, o ile go wcześniej Niemcy nie wywieźli wraz z innymi obrazami i cennymi przedmiotami kościelnymi). W obronie parafialnej świątyni stanęła grupa osób, a wśród nich prosty, pobożny mężczyzna – Ignacy Trenda. To jemu Niemcy kazali położyć słomę w kruchcie kościoła pod drewnianym krzyżem (barokowa figura Pana Jezusa Ukrzyżowanego z XVIII wieku, pochodząca zapewne z dawnego łuku tryumfalnego w kościele parafialnym lub z pofranciszkańskiego kościoła w Lelowie, mogła być przeniesiona do kościoła parafialnego w latach 20. XIX wieku).

Trenda odmówił, mimo że hitlerowcy wymierzyli w niego broń. Według relacji jednej z mieszkanek Lelowa, Ignacy Trenda przed śmiercią miał powiedzieć: „Jezusicku kochany, ja Cię podpalał nie będę”. Niemcy zastrzelili obrońcę krzyża i kilku jego towarzyszy, a sami próbowali podpalić krucyfiks. Krzyż jednak nie chciał płonąć, ogień jedynie go osmalił. Cudownie ocalały krucyfiks wisi dziś w głównym ołtarzu jako świadek męczeństwa sługi Bożego Ignacego Trendy. Grób tego mężczyzny i trzech innych zamordowanych wraz z nim w tym dniu mieszkańców: Jana Ilczuka, Władysława Filewskiego i Stanisława Brodzińskiego znajduje się na kościelnym placu i jest otoczony czcią. Miejsce rozstrzelania znaczy tablica. Takich tablic – świadków historii, jest w Lelowie niemało…

Zatem w Lelowie kult patrona św. Marcina współgra z maryjnym kultem w parafii oraz stosunkowo młodą czcią dla kandydata na ołtarze – „jedynego świętego w chłopskim kapeluszu” – jak zauważa ks. prob. Henryk Młynarczyk. Rokrocznie 4 września mają miejsce uroczystości rocznicowe z udziałem dzieci i młodzieży, lokalnych stowarzyszeń, harcerzy, mieszkańców domu opieki społecznej.

Kościół o tak bogatej, wielowątkowej historii wymaga wielu inwestycji i zabiegów, które licząca 1,7 tys. osób parafia realizuje konsekwentnie i na bieżąco.

Biskup Marcin z Tours (316-397) jest „świętym niepodzielonego chrześcijaństwa”, czczonym również przez Kościół ewangelicki, prawosławny i anglikański. Marcin jest świętym, jakiego potrzebuje współczesna Europa i takim, który w sposób szczególny podoba się papieżowi Franciszkowi: chrześcijaninem, który w decydującej chwili życia poszedł „na peryferie”. Jest symbolem pokoju, starań o większą solidarność, o zwrócenie większej uwagi na grupy z marginesu: żebraków, osób wykluczonych oraz odmawiających walki z bronią u nogi.

Ikonografia często bazuje na przełomowym wydarzeniu z życia świętego i podkreśla miłosierdzie Marcina. Jako żołnierz cesarza Konstancjusza jechał z rodzinnego domu do koszar. Gdy u bram miasta Ambianum (obecnie Amiens) ujrzał sponiewieranego i marznącego żebraka, nie mając ani pieniędzy, ani jedzenia, odciął mieczem połowę swego oficerskiego płaszcza i dał żebrakowi. Następnej nocy miał ujrzeć we śnie odzianego w połowę jego płaszcza Chrystusa, który do otaczających Go aniołów mówił: „To Marcin zdążający do chrztu okrył mnie swoim płaszczem”. Ten sen miał spowodować, że Marcin pożegnał się z wojskową karierą i przyjął chrzest. Kilka znanych wersji tej historii różni się w szczegółach, pewnym jest fakt, że w 339 r. Marcin przyjął chrzest i zgodnie z ówczesnym zwyczajem zrezygnował ze służby wojskowej.

Św. Marcin urodził się ok. 317 r. w Panonii (dzisiejsze Węgry). Podobnie jak jego ojciec był żołnierzem, chociaż po przyjęciu chrztu porzucił służbę wojskową. Później przez dziesięć lat żył w pustelni na wyspie Gallimaria opodal Genui. Wkrótce zgromadził wokół siebie kilkudziesięciu pustelników, z którymi wspólnie założył najstarszy klasztor w Galii. Słynął z cnoty, ascetycznego życia a także z cudów.

W 371 r. - wbrew swojej woli - został wybrany biskupem Tours. W dalszym ciągu jednak prowadził życie mnisze w klasztorze Marmoutier pod Tours, przewodząc w nim zgromadzeniu osiemdziesięciu zakonników. Był bardzo surowy dla siebie, a wyrozumiały dla innych. Potępiał błędy heretyków, ich samych natomiast bronił przed surowymi karami. W tym duchu zwalczał m.in. Itacjusza z Ossanowy, który domagał się kary śmierci dla heretyków.

Marcin zmarł 8 listopada 397 r. w czasie wizyty parafii w niewielkiej miejscowości Candes nad Loarą. Po trzech dniach mieszkańcy Tours wykradli zwłoki swego biskupa. Pochowano go 11 listopada w katedrze w Tours. Ten dzień jest od V wieku liturgicznym wspomnieniem św. Marcina z Tours.

Kult św. Marcina zaczął się szerzyć najpierw we Francji i bardzo szybko - od połowy VI w. - w całej ówczesnej Europie chrześcijańskiej. Grób świętego i samo miasto stały się wówczas miejscem pielgrzymkowym, przy czym przez długie wieki zajmowało ono drugie miejsce w Kościele zachodnim po miejscach świętych w Jerozolimie. Został pierwszym ze świętych spoza grona męczenników.

Marcin – patron europejski

Najstarszą świątynią w Rzymie, poświęconą św. Marcinowi, a datowaną na V wiek, jest „San Martino al Monti” na Wzgórzu Oppio. Ponadto wiele kościołów na całym świecie nosi jego imię; w samej tylko Francji jest ich ok. 4 tysięcy, a jego imię nosi 220 miejscowości. Jako swego patrona wybrały św. Marcina liczne diecezje, np. Moguncja i Rottenburg-Stuttgart w Niemczech, Eisenstadt w Austrii, a także kraje związkowe: austriacki Burgenland i szwajcarski kanton Schwyz. Wizerunek świętego na tle romańskiego gmachu widnieje też na oficjalnej pieczęci niemieckiej Moguncji. Pod wezwaniem św. Marcina jest m.in. katedra w Bratysławie oraz dwa kościoły w Kolonii, ale też ponad 500 kościołów w Hiszpanii, 700 we Włoszech, 350 na Węgrzech. Imię św. Marcina nosi też Canterbury, najważniejsza świątynia anglikańska. Przez ponad 1000 lat królowie Francji oddawali się w opiekę św. Marcinowi. W późnym średniowieczu w kraju było ponad 3 600 kościołów pod jego wezwaniem. Nazwisko Martin jest jednym z najpopularniejszych we Francji.

We wrześniu 1996 r. Jan Paweł II, jako szósty papież, nawiedził grób patrona archidiecezji Tours oraz Francji i uroczyście otworzył Rok św. Marcina, upamiętniający 1600. rocznicę śmierci tego apostoła wsi francuskiej. Polski papież spotkał się tam z ludźmi ubogimi i chorymi. W duchu św. Marcina powiedział wówczas, że „stan społeczeństwa widać po tym, w jaki sposób traktuje życie ludzi zranionych i jaką postawę okazuje w stosunku do nich”.

Św. Marcin jest patronem armii, rycerzy, żołnierzy, podróżujących, uchodźców, kowali i płatnerzy, pasterzy alpejskich, żebraków, pasterzy, tkaczy, rękawiczników, właścicieli winnic, garbarzy, hotelarzy i wielu innych. Od imienia świętego wzięła swą nazwą wyspa Martynika w małych Antylach oraz liczne źródła wód mineralnych.

Postać świętego, a zwłaszcza scena jego dzielenia się połową płaszcza z żebrakiem, wielokrotnie inspirowały artystów. Malowali św. Marcina m.in. Carpaccio (1456-1526), El Greco (1541-1614) i liczni inni twórcy. Często jest przedstawiany jako rycerz na białym koniu , rzadziej jako biskup z hostią. Imię świętego obrało sobie pięciu papieży, a ostatni z nich – Marcin V (1417-1431) został wybrany 11 listopada.

Bogate zwyczaje „marcińskie”

We wczesnym chrześcijaństwie dzień św. Marcina miał charakter podobny do Środy Popielcowej. Wczasach przedchrześcijańskich tego dnia rozpoczynała się zima, był to też termin płacenia podatków i początek nowego roku gospodarczego. Tego dnia m.in. uroczyście próbowano nowe wino.

Z dniem św. Marcina łączą się też różne zwyczaje. Wśród nich były tzw. „rózgi Marcina”. W tym dniu pasterze bydła dawali swoim chlebodawcom „rózgę”: brzozową gałązkę z kilkoma listkami na czubku związaną z gałązką dębu i jałowca. Te „rózgi”, święcone w Trzech Króli, służyły potem do wypędzania bydła na pastwiska.

Do dziś w różnych częściach Niemiec i Austrii odbywają się pochody dzieci z „lampionami św. Marcina”, prowadzące do „ogniska św. Marcina”. Dzieciom towarzyszy rycerz ubrany w rzymski hełm i purpurowy płaszcz, mający przypominać żołnierza Marcina i jego dobre czyny.

Nade wszystko jednak znana jest pieczona „gęś św. Marcina” - tradycyjna potrawa wywodząca się z Kolonii, gdzie 11 listopada spożywa się ją nadziewaną jabłkami, rodzynkami i kasztanami.

Gdy późną jesienią następuje lekkie ocieplenie, Francuzi nazywają to „latem Marcina”. Wiąże się to z inną legendą, według której gdy ciało Marcina wieziono statkiem po Loarze z miejsca jego śmierci - Candes-Saint-Martin - do Tours, z jesiennego snu obudziła się przyroda i nieoczekiwanie całe nadbrzeżne łąki okryły się kwiatami.

W Poznaniu 11 listopada wypiekane są specjalne „Marcinowe” słodkie rogale wypełnione masą z białego maku. Na najstarszej ulicy miasta - św. Marcinie - odbywa się uroczysta parada, której przewodzi rycerz na siwym koniu.

Co ma wspólnego św. Marcin z gęsiami?

W wielu krajach nie do pomyślenia jest dzień św. Marcina bez gęsi na stole. „Gęś św. Marcina” jest tradycyjną potrawą we Francji, Austrii i w Niemczech: w Kolonii na przykład spożywa się 11 listopada pieczoną gęś nadziewaną jabłkami, rodzynkami i kasztanami. W Szwecji św. Marcin jest patronem gastronomów z południa tego kraju. W Skanii już w przeddzień św. Marcina przy „świętomarcinowej” gęsi zbierają się wieczorem w restauracjach całe rodziny i grupy przyjaciół.

- Dziś słowo „gęś” najczęściej kojarzy się z określeniem „głupia jak gęś”, jednak to wcale nie odpowiada rzeczywistości. Gęsi ani nie są „głupie”, ani też w tradycji historycznej nie grały roli podrzędnej - powiedział KAI Thomas Dolezal, ekspert ds. liturgii i świąt kościelnych w archidiecezji wiedeńskiej. Przypomniał, że już w czasach rzymskich gęsi towarzyszyły bogowi wojny, Marsowi. Swoim ostrzegawczym gęganiem gęsi uratowały też Rzym przed najazdem wroga. W tradycji germańskiej gęś była zwierzęciem ofiarnym i uosobieniem ducha wegetacji. Ten, kto rytualnie spożywał gęś, miał swój udział w sile ducha wegetacji.

Gęsi również „zdradziły” swoim gęganiem św. Marcina. Gdy zmarł biskup Tours, Marcin został wybrany jego następcą. Legenda mówi, że nie chciał przyjąć tego urzędu i schował się do klasztornej szopy, w której chowano gęsi. Te jednak zaniepokojone podniosły wrzawę, zdradzając w ten sposób kryjówkę Marcina. Nowego biskupa triumfalnie wprowadzono do Tours, a pieczona na pamiątkę św. Marcina gęś przeszła do tradycji i zachowała się po dzień dzisiejszy.

Jednak jedzenie gęsi, które utrzymało się aż do naszych czasów mimo popularnych fast-foodów, ma bardzo długą i niekoniecznie chrześcijańską tradycję. Od czasów Średniowiecza 11 listopada był bowiem w rolnictwie dniem, w którym odbywał się ubój zwierząt domowych i wypłaty. Tego dnia także świętowano pożegnanie lata i zjadano tłuste gęsi jako symbol dobrych, udanych zbiorów. Z czasem pogańskie jedzenie pieczonych gęsi przekształciło się w „gęś św. Marcina”.

We Francji spożywanie potraw z gęsi połączone jest z degustacją rocznych win. Ten francuski zwyczaj gęsi i młodego wina w dniu św. Marcina rozpowszechnił się w późniejszym okresie w Niemczech i Austrii, a od XVI w. - w Szwecji. Gęsi były tam znane już epoce kamiennej, ale ich pierwsze związki z Marcinem datują się od 1567 roku. Jeszcze w XIX wieku w kalendarzu rolniczym Tyrolu dzień św. Marcina oznaczany był gęsią, podobnie jak w norweskim kalendarzu runicznym.

“Via sancti Martini”

W 2005 roku wiodącą przez cały kontynent europejski pielgrzymkową „drogę św. Marcina” (“Via sancti Martini”) Rada Europy ogłosiła jako „drogę kultury”. Łączy ona miejsce urodzenia z grobem narodowego świętego Franków w jego mieście biskupim – Tours. Drogę wyznaczają ciemnoczerwone tablice z żółtym krzyżem i pieczęcią Rady Europy. Choć „droga św. Marcina” nie jest tak popularna jak szlaki św. Jakuba do Santiago de Compostela, jednak systematycznie ich sieć się rozwija.

Drogi św. Marcina łączą jego miejsce urodzenia - Szombathely na Węgrzech z bazyliką św. Marcina w Tours, gdzie czczone są jego doczesne szczątki. Z Węgier droga prowadzi przez Maribor i Lublanę w Słowenii, a stamtąd przez Treviso i Wenecję do Mediolanu, następnie w Dolinę Aosty i na tzw. małej przełęczy św. Bernarda przecina główny grzbiet Alp. Po stronie francuskiej prowadzi przez centrum sportów zimowych Albertville i Lyon do Tours. Cała trasa łączy wiele miejsc, które odwiedził św. Marcin.

Od kilku lat coraz większą popularnością cieszy się druga „Via sancti Martini”, północna droga do Tours. Prowadzi ona z Szombathely przez Wiedeń i Linz do Niemiec, gdzie przebiega przez Bawarię, Badenię-Wirtenbergię i Nadrenię Palatynat. Z Trewiru Droga św. Marcina ciągnie się przez Luksemburg, Reims, Paryż, Chartres do Tours.

Teresa Sotowska