Sekretariat Stanu Stolicy Apostolskiej w listopadzie 1963 r. otrzymał, przygotowaną przez katolików z kół związanych ze Znakiem, Opinię na temat sytuacji Kościoła w Polsce. Do tego tekstu miał ustosunkować się kard. Stefan Wyszyński. W ubiegłym tygodniu przedstawiona została pierwsza część dokumentu Księdza Prymasa, dziś dokończenie, zatytułowana Episkopat Polski po Soborze.

1. W kołach komunistycznych przewiduje się, iż wobec katastrofy ekonomicznej największą klęskę powinien ponieść Kościół. Może to się stać, według ich przewidywań w grudniu, gdy biskupi powrócą z Soboru.

2. W kołach zbliżonych do reżimu, jak i wśród samych komunistów, nie brak jest głosów za "dialogiem", gdyż są przeciwni wszelkiemu monopolizmowi jakiejkolwiek ideologii, tym bardziej, gdy chce się umocnić te ideologie represjami administracyjnymi. Pragną oni dialogu z katolikami.

3. Jednakże biorąc, w partii panuje duch bardzo nieprzyjazny Kościołowi. Bije wszystkich w tej postawie W. Gomułka; inni są mniej lub bardziej zapaleni. Więc wszystkie kierunki ideologiczne w partii są zgodne w swym wrogim nastawieniu do Kościoła. Zgoda ta jest wyraźna zarówno u marksistów, jak i u antymarksistów.

4. W partii przeważa opinia, że pomimo wszystkich prześladowań Kościół został nienaruszony.

5. Należy podkreślić, iż marksizm nie może tolerować konkurentów w dominacji intelektami nad opinią i świadomością. Poplecznicy marksizmu zaakceptują dialog, będą mówić o tolerancji, lecz każdy autorytet, poza marksizmem, dla nich musi się złamać. Tak zwany kompromis z nieprzyjacielem, według nich, jest dopuszczalny tylko wtedy, gdy partia będzie przemawiała "z pozycji siły". Po złamaniu przeciwnika można mu przyrzec jakieś drobnostki, potem zaś dochować słowa w małych rzeczach. A ustępstwa ze strony partii nie są nigdy dopuszczalne. Jakikolwiek kompromis nie może być efektem presji spowodowanej słabością partii. Gdyby Kościół w Polsce został złamany, partia byłaby bardziej łaskawa dla Kościoła, gdyż nie miałaby przed sobą przeciwnika, którego należy się bać. Komuniści mogą dać coś za darmo, łaskawie, ale tylko z pozycji zwycięskiej. Jeżeli zatem uważają się za walczących z Kościołem, oznacza to, że nie są tryumfatorami: dotychczas Kościół nie został zwyciężony.

6. Ponieważ w Polsce panuje kryzys ekonomiczny, można by oczekiwać ustępstw na korzyść Kościoła ze strony reżimu, który mógłby się wtedy skoncentrować na naprawie sytuacji ekonomicznej państwa. Gdyby Kościół odzyskał własną wolność, mógłby też pomóc w przezwyciężeniu kryzysu ekonomicznego. Tak myśli większość katolików polskich. Ci jednak, którzy dogłębnie przemyśleli sytuację, utrzymują, iż nie może być żadnego pojednania, gdyż partia boi się, iż Episkopat Polski, korzystając z istnienia kryzysu gospodarczego, będzie walczył z systemem ekonomicznym, który jest jedynym źródłem tego kryzysu. Dlatego też partia będzie się starała, żeby utrzymać biskupów w atmosferze zagrożenia, żeby nie mieli czasu ani na myślenie o walce z partią, ani też na napisanie jakiegoś listu pasterskiego w kwestii kryzysu ekonomicznego. Żeby utrzymać biskupów daleko od tych zamiarów, partia przygotowuje na grudzień nowe ataki na Kościół. Ataki te mogą być nie wprowadzone w życie, gdyż jak wiadomo, sytuacja w systemie komunistycznym jest bardzo zmienna, nacechowana ciągłymi przepływami pomiędzy praktyką i teorią.

7. Komuniści spodziewają się, iż Prymas Polski, uważany przez nich za realistę, straci w oczach opinii światowej, gdyż podczas Soboru wypowiedział się na korzyść Kurii Rzymskiej i stanął po stronie " konserwatystów". Prasa, która jest na usługach Paxu, podjęła na siebie zadanie oczerniania biskupów, zarówno w kraju, jak i poza jego granicami. Będą próbować to robić również w Kurii Rzymskiej.