Tymczasem z inicjatywy NKWD i prawosławnego biskupa lwowskiego, wyświęconego dla Lwowa 22 czerwca 1945 r., Makarego Oksijuka 28 maja 1945 r. "zawiązała się" we Lwowie "Grupa Inicjatywna", do której weszli: ks. dr Hawryił Kostelnyk, przedstawiciel archidiecezji lwowskiej, ks. dr Michajło Melnyk, przedstawiciel diecezji przemyskiej i ks. Antonij Pelwecki, przedstawiciel diecezji stanisławowskiej. Główną rolę odgrywał ambitny ks. Kostelnyk, który już w okresie międzywojennym dał się poznać z antyrzymskich poglądów. Po propagandowym przygotowaniu sformułowano cel: Oderwanie Kościoła greckokatolickiego od związku z Kościołem katolickim i przyłączenie go do Cerkwi prawosławnej patriarchatu moskiewskiego. W ramach realizacji wymienieni trzej duchowni i 10 innych 22 lutego 1946 r. przystąpili w Kijowie wobec tamtejszego prawosławnego egzarchy Joana do prawosławia. W dniach 24 i 25 lutego 1946 r. księża Pełwecki i Melnyk mianowani przez patriarchę moskiewskiego Aleksego I, pierwszy na biskupa stanisławowskiego, a drugi samborsko-drohobyckiego ( diecezji wydzielonej z diecezji przemyskiej) zostali wyświęceni na biskupów przez wspomnianego egzarchę Joana w koncelebrze z innymi biskupami. Ks. Kostelnyk, jako żonaty nie mógł zostać biskupem, toteż mianowano go mitratem (infułatem). W dniach 8-10 marca 1946 r. odbył się synod zwołany do Lwowa przez Grupę Inicjatywną. Uczestniczyło w nim ponad 200 duchownych greckokatolickich i kilkunastu ludzi świeckich. Była też delegacja patriarchatu moskiewskiego i egzarchatu kijowskiego. Po wprowadzeniu odbyła się dyskusja, w której akcentowano "krzywdy" doznane przez Kościół greckokatolicki od Stolicy Apostolskiej i władz polskich. W końcowej uchwale, przy jawnym głosowaniu unieważniono akt unii brzeskiej zawartej przez większość biskupów prawosławnych w 1596 r., ogłoszono oderwanie się od Kościoła katolickiego oraz przyłączenie się do Cerkwi prawosławnej patriarchatu moskiewskiego. Do najwyższych władz państwowych i cerkiewnych wysłano pisma informujące o dokonaniach. Ze stanowiska prawa Kościoła greckokatolickiego synod ów nie był synodem i jego uchwały były nieważne. Nie uczestniczył w nim żaden biskup greckokatolicki, choć żyli jeszcze wszyscy. Potem zebrano łącznie podpisy pod zjednoczenie 1 105 księży greckokatolickich, co oznaczało, że ponad tysiąc pozostało katolikami. Należy sądzić, że zdecydowana większość tych, którzy przeszli na prawosławie kierowała się troską o swe rodziny. Ci bowiem, którzy nie chcieli przejść byli skazywani na pobyt w łagrze. Na mocy uchwał synodu zjednoczeniowego Kościół greckokatolicki przestał istnieć na Ukrainie zachodniej. Zaczął się wtedy dla niego kolejny okres męczeństwa. Niemożliwa do ustalenia liczba kapłanów greckokatolickich została wywieziona na ciężkie roboty do łagrów, gdzie najczęściej umierali wskutek doznanych represji i wycieńczenia. 28, co do których zachowała się dokumentacja, zostało ogłoszonych błogosławionymi w trakcie wizyty pasterskiej Ojca Świętego na Ukrainie w czerwcu br. Dodać trzeba, że żaden bazylianin nie przeszedł na prawosławie. Ks. Kostelnyk 20 września 1948 r. został zamordowany. Części księży greckokatolickich udało się wyjechać na zachód, niektórym do Polski, gdzie obrządek ten nie był uznawany przez władze państwowe, choć aktu kasacyjnego unii - nie było. Mogli tylko po kryjomu odprawiać Msze św. w swoim obrządku, ale w obrządku łacińskim czynili to jawnie, najczęściej jako wikariusze w łacińskich parafiach.

Po 1956 r. władze państwowe pozwoliły na odprawianie liturgii w obrządku greckokatolickim i funkcjonowanie placówek duszpasterskich obrządku greckokatolickiego. W 1989 r. Kościół greckokatolicki w Polsce (bizantyjsko-ukraiński) otrzymał własnego biskupa Iwana Martyniaka a w

1996 r. została utworzona greckokatolicka metropolia przemysko-warszawska składająca się z archidiecezji przemysko-warszawskiej i wrocławsko-gdańskiej. Arcybiskupem metropolitą jest wyżej wymieniony arcybiskup metropolita Iwan Martyniak, a biskupem wrocławsko-gdańskim ks. Włodzimierz Juszczak. Archidiecezja przemysko-warszawska liczy ok. 70 tys. wiernych, diecezja wrocławsko-gdańska - nie wiadomo.

Na Ukrainie, głównie zachodniej, Kościół greckokatolicki działał w podziemiu, o czym zdumionych ojców II Soboru Watykańskiego poinformował w 1963 r. wypuszczony z łagrów metropolita abp Józef Slipy. Oprócz ukrytego duszpasterstwa miały miejsce, po skróconych studiach, święcenia kapłańskie, a nawet konsekracje biskupie.

cdn.