Kleryk Artur Karbowiak
Edycja legnicka 16/2003

W Wielki Czwartek, tak jak w poprzednie dni, od rana wierni modlą się w Anastasis później w Mortyrium.
Po rozesłaniu z Martyrium udają się do Krzyża, gdzie odmawiają jeden hymn i modlitwę, a biskup odprawia Mszę św., podczas której wszyscy przystępują do Komunii św. Eucharystię u Krzyża odprawia się tylko w ten jeden dzień w ciągu roku. Po Mszy św. wszyscy idą do Anastasis, by po modlitwie i otrzymaniu błogosławieństwa wrócić do domu na posiłek, gdyż zaraz potem trzeba udać się do kościoła, "gdzie jest grota, w której Pan przebywał tego dnia z Apostołami" (35,2).
Nabożeństwo w Eleona, które trwa do piątej w nocy (23.00), stanowią śpiewane hymny i antyfony, dostosowane do dnia i miejsca. Czytane są również lekcje przeplatane modlitwami i fragmenty z Ewangelii. Około godziny szóstej w nocy (24.00) zebrani, śpiewając hymny, idą pod górę do Imbomon. Tu znowu odmawia się hymny i antyfony dostosowane do dnia.
Wczesnym rankiem, "kiedy zaczną piać koguty" (36,1), wszyscy ze śpiewem hymnów schodzą w procesji z Imbomon do miejsca, gdzie Pan na kolanach modlił się: "Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich. Jednak nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie!" (Łk 22,42). Stamtąd wszyscy, nawet małe dzieci, śpiewając hymny, schodzą z biskupem do Getsemani. Egeria tak opisuje tę procesję: "Idą powoli, krok za krokiem, tłumnie, zmęczeni codziennym czuwaniem i postami, a także i dlatego, że z tak wielkiej muszą schodzić góry i z hymnami przybywają do Getsemani. Ponad dwieście pochodni kościelnych zostało przygotowanych, by oświetlić ludowi drogę" (36,2).
W Getsemani najpierw zanoszona jest modlitwa do Boga, po niej śpiewa się hymn, a następnie odczytuje fragment z Ewangelii o pojmaniu Chrystusa Pana (por. Mt 26,47-56). "Podczas jego odczytywania podnosi się taki jęk, takie biadanie i płacz całego ludu, że słyszą go chyba wszyscy w samym mieście" (36,3). Po tym obrzędzie wszyscy udają się do Jerozolimy w procesji, którą Egeria opisuje bardzo sugestywnie: "Począwszy od tej godziny idą pieszo do miasta z hymnami i przybywają do bram o tej godzinie, gdy człowiek może już rozpoznać człowieka. Stąd idą przez całe miasto, wszyscy co do jednego, wielcy i mniejsi, bogaci i biedacy - wszyscy są tam obecni. Tego zaś dnia szczególnie nikt nie uchyla się od czuwania aż do rana. Tak doprowadzają biskupa od Getsemani aż do bramy, a potem przez całe miasto, aż do Krzyża" (36,3). U Krzyża (gdy wszyscy tam przybędą, już prawie świta) odczytuje się ten fragment Ewangelii, w którym opisane jest przyprowadzenie Pana do Piłata oraz czyta się to wszystko, co Piłat powiedział do Jezusa i do Żydów. Z kolei biskup przemawia do wiernych, umacniając ich na duchu, aby nie ustali, chociaż trudzili się całą noc i jeszcze w ciągu dnia czeka ich dalszy wysiłek; winni pokładać nadzieję w Bogu, który za trud wynagrodzi tym większą zapłatą. Po tym pokrzepieniu wiernego ludu, biskup zwraca się do zgromadzonych: "Idźcie teraz wszyscy do swych domów i odpocznijcie trochę, a bądźcie wszyscy gotowi przybyć tu o drugiej godzinie dnia (8.00), byście od tej godziny aż do szóstej (12.00) mogli oglądać święte drzewo Krzyża, wierząc, że czynić to będziemy dla naszego zbawienia" (36,5). Biskup zapowiada ponadto, że o godzinie szóstej (12.00) wszyscy zbiorą się na nowo w tym miejscu, tj. przed Krzyżem, "aby aż do nocy zajmować się czytaniem i modlitwami" (36,5). Przed wschodem słońca wierni gorliwie udają się na Syjon, by modlić się przy słupie, przy którym biczowano Pana (por. Mt 27, 26n). Wróciwszy stamtąd, przez krótki czas odpoczywają w swoich domach, aby wkrótce wziąć udział w obrzędach Wielkiego Piątku.
Pobożność wiernych Jerozolimy i pielgrzymów z różnych stron skupia się w tym dniu - według opisu Egerii - na adoracji Krzyża, poczynając od godziny drugiej (8.00) aż do szóstej (12.00). Liturgia jest poprzedzona ustawieniem na Golgocie, u Krzyża katedry biskupowi oraz stołu nakrytego lnianą tkaniną, na której umieszcza się skrzynkę, z niej wyjmuje się drzewo Krzyża i tabliczkę tzw. titulus, stawiając je na stole. Biskup, siedząc, bierze w ręce oba końce świętego drzewa, diakoni zaś pilnują. "Pilnuje się tak dlatego, że zgodnie ze zwyczajem każdy z całego ludu - wierny czy katechumen - podchodząc, nachyla się nad stołem, całuje drzewo święte i odchodzi. A ponieważ kiedyś ktoś odgryzł i skradł kawałek ze świętego drzewa, teraz diakoni, którzy stoją wokół - pilnują, by któryś z podchodzących nie ośmielił się znowu tak uczynić" (37,2).
Egeria, opisując wielkopiątkową liturgię, stwierdza, że wszyscy podchodzą, "pochylają się i najpierw czołem, potem oczyma dotykają Krzyża" (37,3), nikt jednak nie dotyka Krzyża rękami. Gdy zaś ucałują Krzyż, podchodzą do diakona, aby ucałować pierścień Salomona i róg używany przy namaszczeniu królów, które właśnie diakon trzyma w swoich rękach. Adoracja Krzyża trwa prawie cztery godziny, choć odbywa się bardzo sprawnie, bo wierni wchodzą jednymi drzwiami, przez inne wychodząc.

O godzinie szóstej (12.00) lud gromadzi się bardzo licznie na dziedzińcu "bardzo pięknym i wielkim", który znajduje się między Krzyżem a Anastasis" (37,4). Dla biskupa ustawia się katedrę przed Krzyżem, gdzie od godziny szóstej (12.00) do dziewiątej (15.00) sprawuje się Liturgię Słowa: najpierw czytając wszystkie te psalmy, które mówią o męce; następnie fragmenty o Męce Pańskiej z Listów Apostolskich oraz teksty z Ewangelii odnoszące się do Chrystusowych cierpień. Egeria dodaje w tym miejscu: "Potem odczytuje się ustępy z Proroków, w których zapowiadają oni Mękę Pańską, a także to z Ewangelii, co jest powiedziane o Męce" (37,5).
Wielkopiątkowa trzygodzinna Liturgia Słowa jest w opisie Egerii bardzo szczególnym przeżyciem, skoro jej relacja i dzisiaj, po prawie piętnastu wiekach, pozostawia głębokie wrażenie wiary ówczesnych chrześcijan: "I tak od godziny szóstej do dziewiątej ciągle czytają lekcje i odmawiają hymny, aby pokazać całemu ludowi, że cokolwiek powiedzieli kiedyś prorocy o Męce Pańskiej, wypełniło się, jak tego dowodzi Ewangelia i Pisma Apostołów; przez owe trzy godziny poucza się więc cały lud, że nic się nie stało, co wcześniej nie byłoby zapowiedziane, i że nic nie było zapowiedziane, co by się całkowicie nie wypełniło. Zawsze zaś przeplatane jest to modlitwami, a i te modlitwy są stosowne do dnia. Przy poszczególnych lekcjach i modlitwach takie jest wzruszenie całego ludu i takie (słyszeć się dają) westchnienia, że aż podziw bierze. Nie ma nikogo, kto by - wielki czy mały - owego dnia, w owe trzy godziny tak gorzko nie zapłakał - trudno sobie to nawet wyobrazić - że Pan za nas został umęczony. Potem, gdy nadchodzi godzina dziewiąta, czyta się ów ustęp z Ewangelii według Jana, jak (Pan) oddał ducha. Po jego odczytaniu jest modlitwa i następuje rozesłanie" (37,6.7).
Po liturgii przed Krzyżem wszyscy udają się do Martyrium i tam "od końca godziny dziewiątej aż do wieczora" (37,8), odbywa się wszystko tak jak przez cały tydzień. Z Martyrium, gdy nastąpi rozesłanie wiernych, udają się oni do Anastasis, gdzie czyta się ewangeliczny opis złożenia ciała Pana do grobu (por. J 19,38-42), a po jego odczytaniu następuje modlitwa i błogosławieństwo katechumenów oraz wiernych i zakończenie liturgii.
Biorąc udział w liturgii świętych dni paschalnych (Triduum Paschalnym), w czuwaniu i adoracji nocnej, nie sposób zapomnieć głosu Egerii, która ze zrozumieniem dla słabości człowieka napisała: "Tego dnia nie wzywa się do czuwania w Anastasis, ponieważ wiadomo, że lud jest zmęczony, jednak w zwyczaju jest, iż mimo to się czuwa. Ci z ludu, którzy chcą, a przynajmniej mogą, zostają tam do rana, ci - którzy nie mogą - nie czuwają. Czuwają też silniejsi lub młodsi duchowni. Przez całą noc aż do rana odmawia się hymny i antyfony. Czuwa tu wielki tłum, jedni do wieczora, inni do północy - jak kto może" (37,9).

Według opisu Egerii w Wielką Sobotę w Jerozolimie ma miejsce, nazywając dzisiejszym językiem, liturgia godzin czy liturgia uświęcenia czasu o godzinie trzeciej (9.00) i szóstej (12.00). Nic natomiast nie czyni się o godzinie dziewiątej, gdyż o tej porze w "kościele większym", czyli w Martyrium przygotowuje się Wigilię Paschalną. Poza tym nie ma w tym dniu żadnej liturgii.
Egeria nie poświęca wiele miejsca opisowi Wigilii Paschalnej, ograniczając się do krótkiego stwierdzenia faktu, iż Wigilie Paschalne "odbywają się tu w taki sam sposób jak i u nas" (39,1), uzupełniając jednakże swoją relację o szczegóły jej nieznane. Liturgia Wigilii Paschalnej musiała zatem w tym czasie przebiegać tak, jak to potwierdzają dokumenty tej epoki, czyli miało miejsce czytanie Słowa Bożego, liturgia chrztu i Eucharystii. W Jerozolimie w IV wieku Wigilia Paschalna była celebrowana w Martyrium. Nowo ochrzczeni po wyjściu z baptysterium (źródła chrzcielnego) są prowadzeni w procesji z biskupem do Anastasis, tam odmawia on za nich modlitwę, a następnie udają się do Martyrium, "gdzie wedle zwyczaju czuwa cały lud" (38,2). Tu odbywa się dalszy ciąg Wigilii: jest sprawowana Msza św., a potem ma miejsce rozesłanie wiernych. Nie wszyscy jednak odchodzą; część wiernych pozostaje na czuwaniu w Martyrium, a po jego zakończeniu udają się wszyscy z hymnami do Anastasis, gdzie odczytuje się Ewangelię o zmartwychwstaniu Pańskim. Zaraz po przeczytaniu tego tekstu następuje modlitwa i biskup odprawia, po raz drugi w Wigilię Paschalną, Eucharystię. "Wszystko to odbywa się jednak prędko, by ludu dłużej nie zatrzymywać i zaraz potem zostaje on odesłany. Wigilie kończą się tego dnia o tej samej godzinie, co u nas" (38,2).