Postać księdza profesora jest ciągle do odkrycia – powiedział abp Wacław Depo z okazji jubileuszu 50-lecia uzyskania przez ks. prof. dr. hab. Jana Związka tytułu doktora historii Kościoła, 27 lutego 2020 r., w auli Wyższego Instytutu Teologicznego w Częstochowie. Sam zmarły kapłan podkreślał, że dla niego „historia jest przede wszystkim nauką, na której należy budować życie i postępowanie swoje oraz wychowanków”.

Początki

Jan Związek urodził się 6 grudnia 1937 r. we wsi Młynki w rodzinie Szczepana i Anastazji z domu Kiedos. W okresie okupacji niemieckiej mieszkał u dziadków, ponieważ rodzice zostali wywiezieni na roboty przymusowe. Po zakończeniu II wojny światowej uczęszczał do szkół podstawowych w Kabałach, a potem w Załęczu Małym. W 1952 r. rozpoczął naukę w Niższym Seminarium Duchownym w Częstochowie. Po zdaniu matury odbył studia filozoficzno-teologiczne w Częstochowskim Seminarium Duchownym w Krakowie. Święcenia kapłańskie otrzymał 29 czerwca 1961 r. w katedrze Świętej Rodziny w Częstochowie z rąk bp.  Zdzisława Golińskiego.

Kochał historię Kościoła

Jego badania naukowe obejmowały nurt biografistyczny. Opracował blisko 170 biogramów duchownych. Znaczna ich część dotyczy księży prześladowanych w latach funkcjonowania systemów totalitarnych – hitlerowskiego i komunistycznego. Kolejnym nurtem badawczym ks. Związka była historia Kościoła w regionie częstochowskim. Przygotował publikację pt. Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej (1990). Zdaniem historyków, dużą wartość dla głębszego poznania działalności społecznej skupionej wokół Kościoła ma wydana w 1994 r. książka pt. Katolickie stowarzyszenia społeczne w diecezji częstochowskiej (1925-1939). Na szczególną uwagę zasługują także inne publikacje: Błogosławieni i słudzy Boży w archidiecezji częstochowskiej; Inwentarz łacińskich ksiąg metrykalnych Archiwum Diecezjalnego w Częstochowie; czy Martyrologium kapłanów diecezji częstochowskiej w czasie II wojny światowej.

Warsztat historyka zdobywał stopniowo. Po święceniach został skierowany na studia specjalistyczne z zakresu historii Kościoła na Wydziale Teologicznym KUL. Stopień naukowy magistra teologii w zakresie historii Kościoła uzyskał 5 marca 1964 r. na podstawie pracy pt. Kazania niedzielne Mikołaja z Wilkowiecka, napisanej pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Mieczysława Żywczyńskiego. Stopień naukowy doktora historii Kościoła na Wydziale Teologicznym KUL otrzymał 18 czerwca 1969 r. na podstawie rozprawy pt. Katolickie poglądy polityczno-społeczne w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku w świetle kazań, przygotowanej pod kierunkiem tego samego promotora. Stopień naukowy doktora habilitowanego teologii w zakresie historii Kościoła zdobył 7 czerwca 1984 r. na podstawie rozprawy pt. Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej, przedstawionej na Wydziale Teologicznym KUL w Lublinie.

Ksiądz profesor Jan Związek wniósł ogromny wkład w badania nad dziejami Kościoła, szczególnie diecezji (archidiecezji) częstochowskiej. Na jego dorobek naukowy składa się 15 pozycji zwartych i ok. 800 artykułów. Wypromował 13 doktorów i ok. 650 magistrów. Przygotował 6 recenzji profesorskich, 5 habilitacyjnych, 29 doktorskich, 8 wydawniczych. Należał do kilku towarzystw naukowych, m.in.: Polskiej Akademii Nauk – Komisji Historycznej, Towarzystwa Naukowego KUL, Polskiego Towarzystwa Teologicznego, Polskiego Towarzystwa Historycznego, Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego, Wieluńskiego Towarzystwa Naukowego.

Na służbie Kościoła

Ksiądz Związek pracował w Niższym Seminarium Duchownym w Częstochowie jako wychowawca i nauczyciel religii oraz propedeutyki filozofii. W latach 1966-70 był zastępcą redaktora naczelnego Częstochowskich Wiadomości Diecezjalnych. Pracował m.in. jako archiwariusz w Archiwum Diecezjalnym w Częstochowie oraz prowadził wykłady z metodologii nauk i patrologii w Częstochowskim Seminarium Duchownym w Krakowie. Powierzono mu także wykłady z zakresu historii Kościoła w tymże seminarium, w Instytucie Teologicznym w Częstochowie oraz w Wyższym Seminarium Duchownym Ojców Franciszkanów w Krakowie. Pełnił funkcję dyrektora Archiwum Diecezjalnego w Częstochowie. Na Wydziale Historii Kościoła Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie pełnił obowiązki prodziekana (przez dwie kadencje) oraz był członkiem Senackiej Komisji Regulaminowej. Prowadził również wykłady z zakresu historii nowożytnej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Częstochowie. Przez wiele lat był wykładowcą w Wyższym Seminarium Duchownym, Wyższym Instytucie Teologicznym im. Najświętszej Maryi Panny Stolicy Mądrości w Częstochowie, na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie oraz Uniwersytecie Humanistyczno-Przyrodniczym im. Jana Długosza w Częstochowie.

– Gdy rozpoczynałem studia historyczne i równocześnie teologiczne, ks. prof. Jan Związek był już postacią legendarną. W odniesieniu do niego to stwierdzenie nie jest użyte na wyrost. Każda z krążących wśród studentów opowieści o nim traktowała jego osobę życzliwie. Chyba nie znalazł się nikt, kto czułby się skrzywdzony przez księdza profesora. Jest to najlepsze świadectwo formatu tego człowieka – przejść przez życie tak, by nikogo nie zdeptać. Ujmował nas spokojem, wewnętrzną harmonią, która uzewnętrzniała się w jego wysokiej kulturze osobistej. W swojej skromności realizował misję naukowca i pedagoga, stale podkreślał wierność Chrystusowi. Ukształtował pokolenia historyków. Cieszę się, że miał wpływ także na moje postrzeganie przeszłości – podkreśla Ireneusz Korpyś, student księdza profesora w Wyższym Instytucie Teologicznym oraz na Uniwersytecie Humanistyczno-Przyrodniczym im. Jana Długosza w Częstochowie.

Na służbie człowiekowi

Swoje oddanie drugiemu człowiekowi ks. Związek okazywał w okresie, kiedy pełnił funkcję rektora (1985-92) Wyższego Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie i Wyższego Seminarium Duchownego w Częstochowie. W tym czasie, 15 sierpnia 1991 r., papież Jan Paweł II dokonał poświęcenia nowego gmachu seminarium w Częstochowie. – Był wyjątkowym człowiekiem, a przy tym ogromnie skromnym. Jako rektor seminarium miał ojcowskie podejście do kleryków. Interesował się każdym z nas. Na seminarium naukowym rzetelnie współpracował z klerykami nad każdą pracą magisterską. Znał diecezję, a później archidiecezję jak nikt inny – wspomina ks. Marek Jelonek, proboszcz parafii św. Bartłomieja Apostoła w Czarnożyłach.

– Ksiądz profesor Jan Związek znaczną część swojego życia związał z częstochowskim środowiskiem naukowym. Przez 12 lat pracował w Wyższej Szkole Pedagogicznej, po zmianie jej nazwy – w Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Na szczególne podkreślenie zasługuje autorski udział ks. prof. Związka w 4-tomowej monografii: Częstochowa. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego. Wychował ogromne grono historyków, administratywistów, nauczycieli i pedagogów. Wśród nich jest kilkanaście osób ze stopniem doktora oraz setki osób, które uzyskało dyplom magistra. Miał w dorobku liczne recenzje doktorskie, habilitacyjne, profesorskie i wydawnicze. Dla swoich wychowanków – ludzi pracujących w różnych instytucjach, szkołach, uczelniach w całej Polsce, a nawet Europie, stał się wzorem i postacią godną naśladowania. Dla wszystkich był człowiekiem niezwykle życzliwym i zawsze chętnym do niesienia pomocy. I takim zapamięta ks. prof. Jana Związka społeczność naszego uniwersytetu – podkreśla prof. dr hab. Anna Wypych-Gawrońska, rektor Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie.