"Niemal od początku swego istnienia, to jest od około 1100 r. przez fakt rezydencji arcybiskupów gnieźnieńskich, prymasów Polski, w Łowiczu świątynia ta spełniała dla nich de facto funkcję katedry. ( ...) Była i jest świadkiem wielkości Rzeczypospolitej, ale też świadkiem jej klęsk i nieszczęść. W niej przy osobie prymasa interrexa gromadzili się dostojnicy świeccy i duchowni Rzeczypospolitej Obojga Narodów, tu przybywali nuncjusze apostolscy i posłowie przy Rzeczypospolitej. W jej podziemiach spoczywa dwunastu prymasów spośród których jedenastu było interrexami. (...) Dnia 14 czerwca 1999 r. w progach tej katedry stanął pielgrzym długo oczekiwany, Piotr naszych czasów, Jan Paweł II i nadał jej tytuł bazyliki" - takimi słowami 20 czerwca br. Biskup Łowicki powitał 101 biskupów celebrujących w łowickiej bazylice katedralnej uroczystą Mszę św. W czasie tej liturgii homilię wygłosił metropolita gnieźnieński abp Henryk Muszyński, który nawiązał do jej znaczenia historycznego: "O świetności i znaczeniu Łowicza jako siedziby arcybiskupów i prymasów gnieźnieńskich wymownie świadczy fakt, że w dawnej kolegiacie i obecnej katedrze spoczywa 12 prymasów (więcej niż w Gnieźnie i Warszawie łącznie)". Tak więc urząd prymasów Polski przez wieki połączony był z Łowiczem, tutejszą ich rezydencją i nekropolią.

Prymasostwo - tytuł, który kojarzy nam się najczęściej z głową Kościoła w Polsce. Tymczasem urząd prymasa swymi korzeniami sięga jeszcze czasu starożytności chrześcijańskiej. Pierwsza taka godność powstała w IV w. w Afryce rzymskiej i była przywiązana do urzędu metropolity Kartaginy. Władza prymasa rozciągała się nad kilkoma metropoliami, a nieco później obejmowała najczęściej Kościoły narodowe. Kiedy po upadku Imperium Romanum zaczęły powstawać nowe państwa romańskie, germańskie i słowiańskie, nastąpił także proces tworzenia dalszych urzędów prymasowskich w Kościele. Proces ten miał wyraźnie dwa kierunki: podczas, gdy niektóre stolice arcybiskupie otrzymały przywileje i tytuł prymasa z uprawnieniami jurysdykcyjnymi dla całego Kościoła lokalnego, to w częstszych przypadkach Stolica Apostolska potwierdzała lub nadawała tytuły prymasa niektórym metropoliom, ale bez uprawnień jurysdykcyjnych. Do urzędów prymasowskich posiadających jurysdykcję należały: Toledo w Hiszpanii (przed 603 r., potwierdzone przez papieża Urbana II w 1088 r.), Canterbury w Anglii (przed 690 r., potwierdzone przez Stolicę Apostolską w 1181 r.) i Ostrzyhom na Węgrzech dla wszystkich krajów Korony św. Stefana (od 1279 r.). Taki też urząd prymasa powstał na początku XV w. w Kościele polskim.

O wiele częstsze były prymasostwa honorowe, bez jurysdykcji. W samych tylko Niemczech były 4 stolice prymasowskie (Magdeburg, Moguncja, Salzburg i Trewir). Dla Anglii drugie prymasostwo bez jurysdykcji istniało w Yorku, dla Irlandii - w Armagh i Dublinie, a dla Skandynawii prymas ustanowiony był w Lundzie (Dania). Najwięcej, bo aż 7 stolic prymasowskich bez jurysdykcji istniało we Francji.

Prymasostwo w Polsce

W Polsce Kościół został w pełni zorganizowany w 1000 r., kiedy to na prośbę Bolesława Chrobrego papież Sylwester II utworzył dla całej ówczesnej Polski metropolię w Gnieźnie i podporządkował jej powołane do życia biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. W okresie panowania Piastów w Polsce była nadal tylko jedna metropolia obejmująca biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Poznaniu oraz utworzone później w Płocku (1075 r.), Włocławku (ok. 1118/1123 r.), Lubuszu ( 1123 r.), Kamieniu Pomorskim (1123 r.) i Chełmnie na Pomorzu (1243 r.). Przez ten cały okres metropolita gnieźnieński był najwyższym zwierzchnikiem całego Kościoła w Polsce. Ta sytuacja zmieniła się w roku 1375, kiedy to w granicach Polski powstała druga metropolia - w Haliczu, w 1412 r. przeniesiona do Lwowa. Odtąd powstała do rozwiązania kwestia pierwszeństwa hierarchicznego w Kościele polskim. A był to problem naglący, zwłaszcza że w czasie obecności metropolity Mikołaja Trąby przez cztery lata na soborze w Konstancji (1414-18), tenże sobór delegował do ochrzczenia Żmudzi metropolitę lwowskiego Jana Rzeszowskiego (1416 r.), który pod nieobecność arcybiskupa Trąby w 1417 r. dokonał koronacji żony Władysława Jagiełły Elżbiety Granowskiej-Pileckiej na królową Polski. Co dotąd czynił zawsze tylko metropolita gnieźnieński.

Abp Mikołaj Trąba przy poparciu króla Władysława Jagiełły, episkopatu polskiego, w tym i samego metropolity lwowskiego, uzyskał od soboru w Konstancji w roku 1418 tytuł i urząd prymasa dla całego Kościoła w Polsce. Niestety dokument soborowy nie zachował się do naszych czasów, ale taką informację przekazał potomnym ówczesny historyk i kronikarz Jan Długosz. Dlatego też w czasie obrad tegoż soboru abp Mikołaj Trąba zasiadał w urzędzie prymasów, tuż po kardynałach. Pierwszy raz tytułu Prymas Polski użyła kancelaria królewska w dokumencie z 14 marca 1418 r., zaś kancelaria prymasowska w Gnieźnie - 20 maja 1418 r.

cdn.