To już trzeci z kolei odcinek naszego odkrywania Jasnej Góry poświęcony tak ważnym przecież aspektom z życia Sanktuarium, jakimi są jasnogórskie cuda i łaski. Mają one podłoże źródłowe i literackie. W dzisiejszym odcinku, opartym na opracowaniu paulina - o. Melchiora Królika, wnikniemy przynajmniej częściowo w ich treść.
Pierwsza księga cudów i łask jasnogórskich nie zachowała się w archiwum klasztornym. Istniała jeszcze na początku XVI wieku, lecz już wtedy była bardzo zniszczona. Na szczęście, ocalały wypisane z niej 72 wydarzenia, wydane drukiem w 1523 r. O. Andrzej Gołdonowski, autor dzieła o historii Obrazu i cudach jasnogórskich (Diva Claromontana..., Kraków 1643), wspomina o istnieniu jeszcze innego, być może starszego kodeksu, który także nie ocalał. Przytacza najstarszy cud uzdrowienia na Jasnej Górze - przywrócenie wzroku Jakubowi Wężykowi, malarzowi z Litwy, w 1386 r.
W żadnych znanych dotąd zapiskach czy publikacjach cud ten nie jest opisany. Gołdonowski stwierdza, że to wydarzenie zostało odnotowane w starym rusińskim kodeksie.
Najstarszym dokumentem w archiwum jasnogórskim jest Księga Konfraterni Paulińskiej z 1517 r., w literaturze umownie nazywana Regestrum Confraternitatis. Jest to papierowy rękopis zawierający wpisy osób, które przystąpiły do wspólnoty paulińskiej, do tzw. Konfraterni, w latach 1517-1613. Wpisy te przeplatane są zapiskami o kilkudziesięciu cudownych wydarzeniach od 1546 r., na które składa się zarówno rejestr bieżąco zgłaszanych cudów, jak i odpisy z innych źródeł. Wspólną ich cechą, jakby regułą, jest fakt zaistnienia cudu w momencie ofiarowania się na Jasną Górę, przyrzeczenia lub ofiarowania pielgrzymki. Wyraża się to charakterystycznym zwrotem kronikarzy: "skoro tylko ofiarował się do Najświętszej Maryi Panny na Jasną Górę, został uzdrowiony, ocalony".
Być może pod wpływem Regestrum Confraternitatis, gdzie w gąszczu nazwisk występują zapiski cudów, wizytujący w 1593 r. Jasną Górę kard. Jerzy Radziwiłł nakazał założyć oddzielną księgę dla spisywania cudów i łask. Tak powstał dwutomowy rękopis Liber miraculorum Beatae Mariae Virginis Czestochowiensis. Rozpoczyna się transumptem dawnych faktów, od 1402 r., poprzez bieżące rejestry i nierzadko szczegółowe opisy, a kończy się na 1885 r., zawierając w sumie ponad tysiąc zapisków.
W połowie XVIII stulecia, oprócz notatek w Liber miraculorum, zaczęto zbierać i przechowywać uwierzytelniającą dokumentację. Od maja 1885 r. poprzestano na systemie zbierania dokumentów i zeznań na luźnych kartkach, co praktykuje się po dzień dzisiejszy. Obok wspomnianych dwóch ksiąg cudów - trzecim zbiorem jest Kontynuacja nieskończonych cudów 1681-1804.
Poza opisami zawartymi w kronikach i annałach, jasnogórskie miracula wypełniają osiem ksiąg: rejestrów, opisów dokumentacji, dotyczących ok. 1600 nadzwyczajnych wydarzeń.
Pierwszą drukowaną pozycją jest list biskupa krakowskiego Jana Konarskiego z 1514 r., oddający cześć Najświętszej Maryi Pannie Jasnogórskiej w podzięce za pomoc, której udzieliła królowi Zygmuntowi I w odniesieniu zwycięstwa w walce z carem Bazylim. W czasie gdy trwała walka, biskup odprawiał Mszę św. przed Cudownym Obrazem na Jasnej Górze i modlił się wraz z licznie zgromadzonymi pielgrzymami w intencji zwycięstwa. Potwierdzeniem przekonania o cudownej pomocy Najświętszej Maryi Panny była dziękczynna pielgrzymka króla, który u Jej stóp złożył zdobyczne sztandary.
Następną z wczesnych pozycji drukowanych jest wydana w Krakowie w 1523 r. historia pulchra... Petrusa Risiniusa. To on właśnie wypisał 72 cuda ze starego potarganego kodeksu i opublikował je w języku łacińskim. Wolnym tłumaczeniem Historii pięknej... jest wydana w Krakowie w 1568 r. Historya o Obrazie w Częstochowie Panny Maryey, y o Cudach rozmaitych tey wielebney Tablice paulina - o. Mikołaja z Wilkowiecka. Obok wspomnianego już o. Andrzeja Gołdonowskiego - z XVII-wiecznych autorów należy wymienić jeszcze o. Amrożego Niszporkowicza, którego zbiór cudów jasnogórskich pt. Odrobiny ze stołu królewskiego..., wydany po raz pierwszy w Krakowie w 1683 r., osiągnął szczyt powodzenia - dziełko to wznawiano aż 14 razy.
Od XVI do połowy XX wieku ukazało się ponad trzydzieści publikacji dotyczących jasnogórskich cudów. Już współczesną pozycją jest dziełko paulina - o. Aleksandra Łazińskiego pt. Cuda i łaski zdziałane za przyczyną Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej, wydane w 1933 r. i wznowione w 1938 r. Opracowane do druku w 1950 r. Cuda i łaski Matki Bożej Jasnogórskiej z lat 1900-1949 paulina - br. Damiana Nowaka nie zostały opublikowane. Opublikowano natomiast współczesne Jasnogórskie cuda i łaski, opracowane przez paulina - o. Melchiora Królika, obecnego archiwistę i kronikarza jasnogórskiego. O. Królik gromadzi, systematyzuje i opracowuje materiał dotyczący zdumiewających łask i wydarzeń, które stale mają miejsce w Jasnogórskim Sanktuarium. Na co dzień o tych wydarzeniach pielgrzymi mogą się również dowiedzieć, oglądając specjalny film, którego projekcja odbywa się w Kaplicy św. Józefa na jasnogórskich halach.