CZASY MĘDRCÓW: NIEPOKOJE WIARY

Ostatnie spojrzenie na wiarę Izraela w epoce judaizmu: religia Mędrców. Położenie Izraela w tej epoce jest coraz bardziej złożone. Hellenizm od IV wieku rodzi nowe trudności. Po raz pierwszy Izrael stanął w obliczu pogaństwa Zachodu, które chce nim zawładnąć. Ponadto na całym Wschodzie nastąpiło przewartościowanie idei. W Izraelu profetyzm wygasł; jego miejsce zajęło Pismo i skrybowie. Dynastia Dawida upadła, prawdziwym wodzem narodu jest arcykapłan. Toteż kult, świątynia, duchowość kapłańska wyznaczają drogę wiary. Rodzą się stronnictwa religijne, szkoły myśli; w czasach Jezusa znana jest opozycja między faryzeuszami a saduceuszami. Zachowanie Prawa staje się skrupulatne. Często w judaizmie spotyka się pragnienie ideału życia religijnego, np. czystości. A często pragnienie to przeradza się w niebezpieczny formalizm.
W tej epoce rozwija się nowa rzeczywistość: Mądrość. Obejmuje ona wiele elementów i trudno ją zdefiniować. Zresztą zrodziła się ona znacznie wcześniej: jej stare formuły zachowała np. Księga Przysłów. Ale wzbogaciły ją ostatnie wieki, kiedy zdołała przeniknąć wiarę tradycyjną.
Jej cechą jest zwłaszcza umiłowanie życia i zaufanie rozumowi. Skryba bada Pisma, gdyż chce zostać wierny Jahwizmowi. Ale także obserwuje, rozumuje, podróżuje, przejmuje doświadczenia innych. Myśli i naucza; ma odwagę myśleć. Myśli o szczęściu swoim i innych, opracowuje reguły życia wiodące do szczęścia. Mądrość zawsze interesuje się skutecznością swych zasad. Jest bardziej sztuką niż nauką. Często bliska jest roztropności, sprytowi. Rzemieślnicy na pustyni są "mądrzy", gdyż znają swój fach (Wj 31, 6). Mądrość Salomona to umiejętność trudnych rozstrzygnięć (1 Krl 3, 16. 28).
Zastosowana do dziedziny ściśle religijnej, Mądrość wypracowała nową postawę wiary. Schematy są zawsze niebezpieczne. Niegdyś Patriarchowie, prorocy i ich słuchacze brali dosłownie Słowo objawione z góry. Słowo zstępowało do człowieka, a człowiek - przyjmując je - wznosił się ku Bogu. Teraz kierunek jest raczej poziomy. Nie oznacza to lekceważenia Tradycji: Bóg nadal jest źródłem wszystkich darów, a zwłaszcza Mądrości, jeśli o nią się prosi. Badanie Pism to przecież także pytanie Boga: " Bojaźń Boża - zaiste mądrością" (Hi 28, 28; por. Prz 1, 7). Lecz teraz chodzi głównie o określenie zasad życia. Wiara ma swe wymagania, stawia problemy; można ją porównać z "filozofiami" pogan. Izrael uczy się mądrości w refleksji nad własną historią i w konfrontacji z kulturą pogan. Musi być świadom tego, co go wyróżnia wśród ludów, a zarazem akceptować to, co jest u nich dobrego. Musi się organizować, wyciągać wnioski praktyczne z Tradycji. Mówi się często, że Mądrość biblijna jest z natury moralna, jej głównym zadaniem jest bowiem ukazywać postawy, sposób postępowania.
Refleksja mędrców rzuca nowe światło na dane wiary. Objawienie się rozwija. Sama tajemnica Boga staje się przedmiotem nowych ujęć. Mądrość jest darem. To Bóg udziela rozumu, gdyż sam go posiada: " Cała mądrość pochodzi od Pana" (Syr 1, 1). Objawia się ona w dziele stworzenia i w historii; lecz istnieje od początku w Bogu. Jest potężna i tajemnicza jak Bóg. Niektóre teksty ją uosabiają; są to szczyty Objawienia Starego Testamentu. "Mądrość woła na ulicach (...) w bramach miejskich przemawia (...): Powróćcie do moich upomnień" (Prz 1, 20nn.). "Błogosławiony ten, kto mnie słucha (...), bo kto mnie znajdzie, ten znajdzie życie" (8, 34n.). Iść za nią to iść za Bogiem, posiąść Jego. Ona jest "tchnieniem mocy Bożej i przeczystym wypływem chwały Wszechmocnego (...). Jest odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy działania Boga, obrazem Jego dobroci" (Mdr 7, 25n.).
Widać w tych tekstach wyraźny postęp myśli objawionej. Wielka pani, zwiastująca Słowo jak dawni prorocy; cnota płynąca od Boga jak samo Słowo - Mądrość przygotowuje serca na przyjście Chrystusa, " Mocy Bożej i Mądrości Bożej" (1 Kor 1, 24).
Refleksja mędrców kieruje wiarę Izraela także w innym kierunku; budzi niepokój co do odpłaty. Ezechiel sformułował zasadę odpłaty osobistej. Rodzi to nowe wymagania; jak bowiem wyjaśnić cierpienia ludzi prawych? Dawniej można było twierdzić, że człowiek prawy dźwiga grzechy i kary innych. Mędrcy stwierdzają powszechność cierpienia i starają się rozwikłać ten problem. Stopniowo uświadomią sobie, jak krótkie i nędzne jest życie ziemskie. Nie negują swej wiary, ale nie wystarcza im tradycyjne rozwiązanie. Nie znają jeszcze nadziei życia wiecznego, a jednak kwestionują tezę o odpłacie doczesnej. W konsekwencji prowadzi to do dramatycznej rozterki.
Hiob nie akceptuje łatwej tezy, że jego cierpienie jest po prostu skutkiem grzechu. Stawia pytania, choć nie potrafi znaleźć odpowiedzi. Musi odwołać się do tajemnicy Bożej sprawiedliwości przez akt czystej wiary i poddania: "Wiem, że Ty wszystko możesz (...), odwołuję, co powiedziałem" (42, 1nn.). Kohelet, najbardziej wymagający z mędrców, notuje lojalnie swe obserwacje i stwierdza: "wszystko marność" (1, 2). Brutalnie stawia problem śmierci (3, 19-21) i kończy także stwierdzeniem, że "nie można poznać działania Boga, który sprawuje wszystko" (11, 5). Mędrcy akceptują wiarę, ale chcą wiedzieć, rozumieć. Fides quaerens intellectum. Literatura mądrościowa pełna jest pytań, niepokoju.
Czy ta refleksja była bezużyteczna? Nie, z czasem wyda ona owoce. W II wieku przed Chrystusem teksty notują już nowe i ważne " odkrycie": zmartwychwstanie ciał (Dn 12, 2; 2 Mch 7, 9). Złożyło się na to wiele czynników, ale refleksja mędrców pomogła wyrazić tę wiarę. A w I wieku dojdzie nowe cenne stwierdzenie: nieśmiertelność ( Mdr 3, 1nn.). Termin athanasia jest grecki, zdradza wpływ filozofii na Biblię. Ale to mędrcom zawdzięczamy ostatnie odkrycie: człowiek nie może zginąć; po śmierci znajdzie się u Boga. Oto odpowiedź na niepokojące pytanie o wieczną odpłatę. Teraz już serca są przygotowane na przyjęcie ewangelicznej obietnicy życia wiecznego.
Admirabilis condescensio Dei (DV 13):
"W Piśmie Świętym więc objawia się - przy stałym zachowaniu Bożej prawdy i świętości - przedziwne ´zniżanie się´ wiecznej Mądrości, ´byśmy uczyli się o niewysłowionej dobroci Boga i o tym, jak bardzo dostosował się On w mowie, okazując przezorność i troskliwość względem naszej natury´ (św. Jan Chryzostom). Bo słowa Boże, językami ludzkimi wyrażone, upodobniły się do mowy ludzkiej, jak niegdyś Słowo Ojca Przedwiecznego, przyjąwszy słabe ciało ludzkie, upodobniło się do ludzi".
Stary Testament był pedagogiem prowadzącym do Chrystusa ( por. Ga 3, 24). "Jakkolwiek księgi te zawierają także sprawy niedoskonałe i przemijające, pokazują jednak prawdziwą pedagogię Bożą" (DV 15). W Ewangelii historia Izraela przeżyje się, ale nie straci ważności. Misterium Jezusa Chrystusa zostało przygotowane w Biblii; jej lektura pomaga nam zrozumieć Kościół. Historia święta trwa nadal. I dzisiaj Bóg przemawia w rzeczywistościach ziemskich. Dla chrześcijan istotą Biblii jest Ewangelia; lecz Stary Testament nadal jest niezbędny. Kościół winien rozpoznawać siebie w zawiłościach wiary Izraela. Musi w pełni przyjąć realizm Starego Prawa. Inaczej Jezus Chrystus może stać się ideą (idolem? superstar?), a chrześcijaństwo - systemem myślowym ("otwarta teologia" płytkich dziennikarzy).